115) Әбдірахманға («Алланың рахматын») (1894). Өлең мәтіні Мүрсейіт қолжазбаларында (1906, 1907, 1910) сақталған. Алғаш рет 1933 жылғы толық жинақта (170–171-беттер) жарияланған.

Өлеңнің 1907 жылғы қолжазбада «Дұғамың қуатын» деп басталатын 2-шумағының 2-жолы 1933, 1939, 1945, 1954, 1961, 1977 жылғы жинақтарда «Дұғамның қуатын», 1995 жылғы басылымда «Дұғаның қуатын» болып басылған. Жинақта осы нұсқа қалдырылды.

116) Әбдірахманға Кәкітай атынан хат («Тілім, саған айтайын») (1894). Өлең алғаш рет 1933 жылғы толық жинақта (171–172-беттер) басылған. Өлеңді Абай Әбдірахман Алматыда ауырып жатқанда соған арнап Кәкітайдың атынан айтқан.

Мүрсейіт Бікіұлының 1907 жылғы қолжазбасында тақырыпсыз берілген бұл өлеңнің бес шумағы жазылып қалған да, көшірме қолжазбаның екі беті (178–181-беттер) жоғалып кеткен. 1939 жылғы басылымда осы он бір шумақ «Көзімнің нұры­сыз бен» жалғасып, бір өлең есебінде беріледі. «Мүрсейіттің қолжазбасында осылай жалғанып жазылғандықтан, біз де солай қалдырдық» деп түсініктеме береді. 1957 жылғы жинақтан бастап кейінгі барлық басылымдарда екеуі екі бөлек өлең ретінде басылып жүр.

1961 жылғы жинақтың түсінігінде 1933 жылғы басылымда «Жүректің сөзін сөйле, тіл» деп келетін 2-шумақтың 1-тармағы Мүрсейіт қолжазбаларында (нақты қай жылғы қолжазба екендігі көрсетілмейді – ред.) «Жүректің сөзін сөйлетіп» болып; 1933 жылдан бастап барлық жинақтарда «Көріскен соң бір дидар» дейтін 7-шумақтың 1-тармағы Мүрсейіт қолжазбаларында «Көрінген соң бір дидар» деп жазылғандығы айтылады.

Өлең мәтіні бұл басылымда 1995 жылғы жинақ бойынша берілді.

117) Әбдірахманға Кәкітай атынан хат («Көзімнің нұрысыз») (1894). Өлең мәтіні Мүрсейіт қолжазбаларында (1906, 1907 (көшірменің беттері жоғалған), 1910) хатқа түскен. Бұл өлең алғаш 1939 жылғы жинақта (163-бет) «Тілім, саған айтайын» туындысымен бір өлең ретінде жарияланған.

118) Қыздарға («Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең») (1894). Өлең алғаш 1933 жылғы толық жинақта (173-бет) басылған.

Қыздар Тобықтының Бәкең руынан шыққан әрі Абаймен құрдас болған. «Бұл өлеңді 1894 жылы Оспанның үлкен үйіндегі келіні Еркежанды алып, сол жылы болыстық съезд қыла елге шыққан. Сонда Қыздар қалжыңдамақ болып: «Биыл үлкен үйге кірген соң тойып, тойынған екенсің», – депті» (1933 жылғы жинақ, 326-бет). Қыздардың орынсыз әзіліне ыза боп Абай осы өлеңді айтқан.
Тұрағұлдың айтуынша бұл біршама ұзақ өлең екен. Қыздар ертеңіне жалынып сұрап алып, отқа тастап жібереді. Осы мәліметке қосымша 1945 жылғы жинақтың түсінігінде өлеңнің жазылу тарихы жайында мынадай да деректер келтіріледі: бұл өлеңде есімдері аталатын Лекер, Бітімбай, Жанқожа, Аталық – Бәкең руының адамдары. Бұл адамдардың тұсында Бәкең руына қарасты Байбөрі ауылы келісті, жайлы өмір сүреді. Ал Қыздар мен Дауылбайлардың кезінде шетінен ұры-қарылықпен айналысып кетеді. Қыздар тіпті Дауылбайды ұрлыққа айдап салып отыр­ған. Бірде Дауылбай мен Қыздардан жапа шеккен адамдар Абайға шағым айта келеді. Абай Қыздарға хат жазады. Қыздар жүре жауап береді. «Қойдан қоңыр» өлеңі осындай жағдайларға байланысты туған. Бұл өлең шыққаннан кейін Қыз­дарға Бейуақ деген інісі ұрысып, ол ұры ұстаудан тыйылған деседі (1945 жылғы жинақ, 438-бет).

Өлеңнің 2-шумағының 4-тармағы 1933, 1939, 1945, 1961 жылғы жинақтарда «Бәрі де кісі-ақ еді қасалықты» деп келсе, осы жол 1977 жылғы басылымда «Бәрі де кісі-ақ қасалықты» болып өлең ұйқасын құрайтын буын саны жағынан бұзылып беріледі. 1995 жылғы жинақта «Бәрі де кісі-ақ еді хасалықты» деп түзетілген.

Өлең мәтіні 1995 жылғы басылым бойынша алынды.

119) «Қайтсе жеңіл болады жұрт билемек?» (1894). Бұл өлең 1909 жылғы жинақта басылған (1-бөлік, «Халық туралы»).

Абай шығармаларының 1954, 1957, 1961, 1977 жылғы жинақтарында
М. Ю. Лермонтовтан аударма деп берілген.

Тұрағұл Абай аудармаларына тоқтағанда бұл өлеңді атап көрсетпеген. Мұхтар Әуезов Абай М. Ю. Лермонтовтың «Измаил-бей» поэмасының кіріспе толғауын аударғанын айтқан (Әуезов М. Абай Құнанбаев. 192-бет).

1954, 1957, 1961, 1977, 1995 жылғы жинақтар түсінігінде бұл «Измаил-бей» поэмасының екінші бөліміндегі үш шумақ алынып аударылған деп көрсетілген.
1995 жылғы жинақта аударма деп көрсетілмейді. 1921, 1922, 1933, 1939 жылғы Абай шығармалары басылымында да төл туынды есебінде алынған.

Зәки Ахметов Абайдың аударма мұрасын М. Ю. Лермонтовтан аударған туындыларын түгендеп, толықтыру барысында бұрынғы жинақтарда айтылмай жүрген өлеңдерге салыстыру жасап, соның ішінде «Қайтсе жеңіл болады жұрт билемекке» тоқталады. («Что делать, чтобы легко народом править?») – «перевод отрывка из 2-й части поэмы «Измаил-бей», – деп көрсетеді (Ахметов З. Абай и Лермонтов. 2-с.).

Жеке сөздердің жазылуында, тыныс белгісінің қойылуында айырмашылықтар бар.

Бұл басылымында 1909 жылғы жинақ бойынша алынды.

Өлеңнің 1-шумақтың 3-тармағы 1933, 1940, 1945, 1954 жылғы жинақтарда «Ішің берік боп, нәпсіге тыю салып».
1909, 1957, 1977 жылғы жинақ, 1906, 1907 жылғы қолжазбаларда «Ішің берік, нәпсіге тыюлысып».
Бұл жинақта аталған тармақ «Ішің берік нәпсіге тыюлысып» деп алынды.

1906, 1907 қолжазбалар, 1909, 1954 жылғы еңбектерде 4-шумақтың 3-тармағы «Жұрт – бала, ешнәрсесін тартып алма».
1933, 1939 жылғы жинақтарда – «Жұрт жас бала, жылатып тартып алма».
1945, 1954, 1957, 1961, 1977 жылғыларда – «Жұрт бала, ешнірсесін тартып алма».
1995 – «Жұрт – жас бала, ешнәрсесін тартып алма».

1954, 1957, 161, 1977, 1995 жылғы жинақтар түсінігінде бұл өлең М. Әуезов айтқандай кіріспе бөлім емес, «Измаил-бей» поэмасының 2-бөлімінен үш шумақ алынып аударылған деп көрсетілген.

Бұл өлең 1945 жылғы жинақта аударма деп көрсетілмейді.

1921, 1922, 1933, 1939 жылғы Абай шығармалары басылымында да төл туынды есебінде алынған.

«Өлеңнің жалпы сарыны Лермонтовпен үндес болғанмен, Абайдағы сарказм әлдеқайда күшті. Ел билеу психологиясының бұл түрін «сипаттауда» жаңа, мол детальдар қосып, өзінше, еркін кететін тұстары көп» болғандығы себепті де өлең бұл жинақта «Лермонтов үлгісімен» деп берілді.

Лермонтов поэмасындағы мәтін:
Легко народом править, если он
Одною общей страстью увлечен;
Не должно только слишком завлекаться,
Пред ним гордиться или с ним равняться,
Не должно мыслей открывать своих
Иль спрашивать у подданных совета,
И забывать, что лучше гор златых
Иному ласка и слова привета!
Старайся первым быть везде, всегда;
Не забывайся, будь в пирах умерен,
Не трогай суеверий никогда
И сам с толпой умей быть суеверен;
Страшись сначала много успевать.
Страшись народ к победам приучать,
Чтоб в слабости своей он признавался,
Чтоб каждый миг в спасителе нуждался,
Чтоб он тебя не сравнивал ни с кем
И почитал нуждою – принужденья.
Умей отважно пользоваться всем
И не проси никак вознагражденья!
Народ – ребенок: он не хочет дать,
Не покушайся вырвать – но украдь!»

120) «Тұтқындағы батыр» (1894) («Қараңғы үй терезесі – тұтқын орны»). М. Ю. Лермонтовтың 1841 жылы «Отечественные записки» журналында басылған «Пленный рыцарь» деген өлеңінің аудармасы.

Бұл аудармаға Мүрсейіт Бікіұлының 1907 жылғы қолжазбасында «Лермонтов­тан» деген тақырып беріліпті.

1940 жылғы жинақта «Лермонтовтан» деп көрсетілмейді.

Аударманың орысша мәтіні:
ПЛЕННЫЙ РЫЦАРЬ
Молча сижу под окошком темницы;
Синее небо отсюда мне видно:
В небе играют все вольные птицы;
Глядя на них, мне и больно, и стыдно.
Нет на устах моих грешной молитвы,
Нету ни песни во славу любезной;
Помню я только старинные битвы,
Меч мой тяжелый да панцирь железный.
В каменный панцирь я ныне закован,
Каменный шлем мою голову давит,
Щит мой от стрел и меча заколдован,
Конь мой бежит, и никто им не правит.
Быстрое время – мой конь неизменный,
Шлема забрало – решетка бойницы,
Каменный панцирь – высокие стены,
Щит мой – чугунные двери темницы.
Мчись же быстрее, летучее время!
Душно под новой бронею мне стало!
Смерть, как придем, подержит мне стремя;
Слезу и сдерну с лица я забрало!»