139) «Малға достың мұңы жоқ малдан басқа» (1896). Алғаш рет 1909 жылғы кітапта басылған (1-бөлік. «Халық туралы»). Мүрсейіт қолжазбаларында мәтіндік нұсқасы көшіріліп сақталған (1906, 1907, 1910).

Өлеңнің 2-шумағының 1-тармағы 1961, 1977 жылғы жинақтарда «Мал жияды мақтанып білдірмекке» деп басылған.

Мүрсейіт қолжазбаларында (1906, 1907), 1909, 1939, 1945, 1954, 1995 жылғы жинақтарда бұл тармақ «Мал жияды мақтанын білдірмекке» деп жазылған.
1933 жинақта – «Мал жаяды мақтанын білдірмекке». Бұл жинақта Мүрсейіт қолжазбасы мен 1909 жылғы басылым бойынша берілді.

140) «Туғызған ата-ана жоқ» (1896). Өлең 1909 жылғы кітапта басылған (1-бөлік. «Халық туралы»). Мүрсейіт қолжазбаларында көшірмесі бар (1906, 1907, 1910).

Өлең 1995 жылғы жинақ бойынша берілді.

141) «Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында» (1896). Өлең 1909 жылғы кітапта басылған (1-бөлік. «Халық туралы»). Мүрсейіт көшірмелерінде сақталған (1906, 1907, 1910).

8-шумақтың 4-тармағы 1909 жылғы жинақта – «Дастарқанның байлығын мақтан көрсең».
1907 жылғы қолжазбада, 1957, 1977, 1995 жылғы жинақтарда – «Дастарқан мен қатынды мақтан көрсең».

Өлең мәтіні 1907 жылғы қолжазба, 1909, 1957, 1977, 1995 жылғы басылымдар негізінде берілді.

142) «Сағаттың шықылдағы емес ермек» (1896). Бұл өлең 1906, 1910 жылғы Мүрсейіт қолжазбаларында сақталған.

1909 жылғы басылымында өлеңнің 2-шумағының 3-тармағы «Махаббат жоқ, тұрлау жоқ, келді, кетті» болып берілген. Осы тармақ 1939, 1957, 1977, 1995 жылдардағы жинақтарда «Тиянақ жоқ, тұрлау жоқ, келді, кетті» деп өзгертілген. Ал 1933 жылғы кітапқа келсек, бұл жерде – «Қиянат жоқ».

143) «Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа» (1896). Өлең алғаш 1909 жылғы кітапта басылған (2-бөлік. «Өлең туралы»). Мүрсейіт көшірмелерінде (1906, 1907, 1910) бар.

Өлеңнің 5-шумағының 3-тармағы 1909 жылғы кітапта «Керім толғап, тауысар түңгір-күңгір» болып басылған. 1907 жылғы қолжазбада, 1933, 1939, 1945, 1995 жылғы басылымдарда «Керім толғап, тауысар қаңғыр-күңгір». 1977 жылғы басылымда – «Керім толғап, тауысар қоңыр күңгір».

Өлеңнің 1933, 1939, 1945, 1957, 1977, 1995 жылғы басылымдарда жазылған соңғы шумағы 1909 жылғы кітапта, Мүрсейіт көшірмелерінде жоқ. Көп нүктемен белгіленген. Осы:
«Жаманға «жар» деген-ақ ән көрінер,
Жақсы ән білсе, айтуға кім ерінер?
Жарамды әнді тыңдасаң, жаның еріп,
Жабырқаған көңілің көтерілер», –
деген шумақты кім, қайдан алып қосқаны басылымдарда көрсетілмеген.

Бұл 9-шумақ 1954 жылғы жинақта жоқ.

1957, 1961 жылғы жинақтарда бар.

1939 жылғыда «*Соңғы бір ауыз өлең 1933 жылғыдан бұрынғы баспалардан қалып қойған (ред.)» деп сілтеме түсінігі берілген.

Өлең бұл басылымында 1995 жылғы жинақ бойынша алынды.

144) Адамның кейбір кездері (1896). Өлең 1909 жылғы кітапта басылған (3-бөлік. «Өзі туралы»). Мүрсейіт көшірмелерінде бар (1906, 1910).

Өлеңдегі 3-шумақтың 3-тармағы 1909 жылғы жинақта «Қуаттан ойдан бас құрап» болып келген. Бұл тармақ 1933, 1957, 1977, 1995 жылғы жинақта «Қуатты ойдан бас құрап» болып берілді. Өлеңнің 1909 жылғы кітап бойынша алынған 2-шумағындағы «Сылдырлап өңкей келісім» деп келген тармақ бұл жаңа басылымға, сөз қисынына орай, 1906 жылғы қолжазба бойынша «Сылдырап өңкей келісімі» деп берілді.

Орысша мәтіні:
…Бывает время,
Когда забот спадает бремя,
Дни вдохновенного труда,
Когда и ум и сердце полны,
И рифмы дружные, как волны,
Журча, одна вослед другой
Несутся вольной чередой.
Восходит чудное светило
В душе проснувшейся едва;
На мысли, дышашие силой,
Как жемчуг нижутся слова.
Тогда с отвагою свободной
Поэт на будушность глядит,
И мир мечтою благородной
Пред ним очищен и обмыт.
…Диктует совесть,
Пером сердитый водит ум…
Приличьем скрашенный порок
Я смело предаю позору;
Неумолим я и жесток…

145) «Көк ала бұлт сөгіліп» (1896). Туындының мәтіні алғаш рет 1933 жылғы латын графикалы жинақта жарияланған (1933 жылғы жинақ, 189-бет). «Көк ала» деген сөздің 1961 жылғы жинақта «Көкала», ал, «өне бойың» деген сөздің
1945 жыл­ғы басылымда «өне-бойың» деп жазылғанын есепке алмағанда, басы­лым­дар ара­сында айтарлықтай айырмашылық жоқ.

146) Рахымшалға («Сұлу аттың көркі – жал») (1896). Өлең алғаш 1933 жылғы жинақта (190-бет) жарияланған. Бұл жинақтың түсінігінде өлеңнің өз ауылының кісісі Көжекбайдың баласы Рахымшалға арналғандығы айтылады. Ол өзі табиғатынан бос, болбыр әрі тәрбиесіз жігіт болғанға ұқсайды. Соның бір тентектеу мінезін кешке дөң басында отырып көріп, сонда айтқан делінеді (1933 жылғы жинақ, 327-бет). Өлең мәтіні 1995 жылғы жинақ бойынша берілді.

147) «Қатыны мен Масақбай» (1896). Бұл өлең де тұңғыш рет 1933 жылғы жинақта басылған (189-бет). Мүрсейіт қолжазбаларында (1906, 1910) бар.
1933 жылғы жинақта өлең екі адамның айтысы түрінде басылды.

Өлеңдегі Масақбай дейтін адам Абайдың інісі Ысқақтың ауылымен көрші екен. Әйелі екеуі жиі ұрысып, мінездері сыйыспайтын болса керек (1933, 321-бет). Осыларға қаратып айтылған бұл өлеңнің өлшемі жеті тармақты жаңа түрмен жазылған.

Өлең бұл басылымында 1995 жылғы жинақ бойынша берілді.

148) Күйісбайға («Дұғай сәлем жазамын Күйісбайға») (1896). Өлең тұңғыш рет 1933 жылғы толық жинақта (230-бет) басылған және жазылған жылы 1903 жыл деп көрсетіледі.

«Тобықтының Мамай руынан шыққан Күйісбайдың Серікбай деген туысы Көтібақ Әбілхайырдың бір айғырын ұрлайды. Күйісбай «сол айғырды таптырып берем» деп Абайға уәде етеді. Бірақ антын бұзып, сөзбұйдаға сала берген соң, Абай осы өлеңді жазған» (1961 жылғы жинақ, 612-бет).

Өлең мәтіні бұл жинаққа 1995 жылғы басылым бойынша алынды.

149) Дүйсенқұлға («Саудайы-ай, сауды алмадың-ау, сырқауды алып») (1896). Бұл бір шумақ өлең алғаш 1933 жылғы толық жинақта (231-бет) «Мырзағұлға» деген атпен жылы белгісіз өлеңдер қатарында жарияланған. 1939 жылғы жинақта да (233-бет) жылы белгісіз өлеңдер қатарында «Дүйсенқұлға» деген атпен басылады.

«Дүйсенқұл Абаймен ауылдас адам болған. Ол Жақып дегеннің күйеуден шыққан ауру қызын алыпты. Бұрында бірнеше рет әйелін тастап, ылғи жесір ­әйелдерді алған болса керек. Сондай қылығын мысқылдап, Абай осы бір өлеңді шығарған» (1961 жылғы жинақ, 612-бет).

Өлең мәтіні 1995 жылғы жинақ бойынша берілді.

150) Разаққа («Мына үйде отыр Разақ») (1896). Өлең алғаш 1933 жылғы жинақта (232-бет) «Ыразаққа» деген атаумен жылы белгісіз өлеңдер қатарында жа­рияланған.

«Разақ Абай еліндегі қожалар ауылының жігіті болған. Бірде Абай ауылына келіп тұрып, Абайдың үйіне бармай, замандасы Әубәкірдің үйіне түседі. Соны естіп Абай осы өлеңді шығарған» (1939 жылғы жинақ, 275-бет).

Бұл жинаққа 1995 жылғы басылым бойынша берілді.

151) «Ғашықтық iздеп тантыма» (1896). Алғаш рет 1933 жылғы толық жинақта жарияланған. Бұл бір шумақ өлеңнiн мәтіні Мүрсейіт Бікіұлының 1906, 1907, 1910 жылғы көшiрме қолжазбалары негiзiнде басылып келеді.

1939 жылғы жинақта 4 және 5-тармақтардың орны 1907 жылғы қолжазба бо­йынша:
«Өлгенше болар бар ма дос?
Өткен өмір – бейне түс», –
деп, ауысып түскен.
1933, 1954, 1957, 1977, 1995 жылғы жинақтарда:
«Өткен өмір – бейне түс
Өлгенше болар бар ма дос?», –
деп, 1910 жылғы қолжазба негізінде түзетілген.

Бұл өлең М. Ю. Лермонтовтың «И скучно, и грустно» туындысының мына екінші шумағынан аударылған:
Любить… Но кого же?… На время – не стоит труда.
А вечно любить невозможно…
В себя ли заглянешь? – там прошлого и нет следа:
И радость, и муки, и всё там ничтожно…

Абайда осы өлең аудармасының «Әм жабықтым, әм жалықтым» деп басталатын тағы бір нұсқасы бар екені белгілі.

Өлең 1995 жылғы басылымы бойынша алынды.

152) «Ой» («Қарасам, қайғыртар жұрт бұл заманғы») (1896). Өлең 1909 жыл­­ғы жинақта басылған (Лермонтовтың «Дума» деген бәйітінен деп берілген).
Қолжазба мәтіні Мүрсейіт Бікіұлының көшірмелерінде сақталған (1906, 1907, 1910).

Мүрсейіт Бікіұлының қолжазбалары мен (1906, 1907), 1909, 1995 жылғы жинақтарда, тармақтардың орын тәртібі мен өлеңнің соңғы шумағына қатысты ­айырма бар.

2-шумақтағы 2-тармақ Мүрсейіт қолжазбасында (1906) «Ақтық жерін, ақылға кеш енгенін» болып жазылған.
1907 жылғы қолжазбада, 1909, 1995 жылғы басылымдарда бұл тармақ «Аптық жерін, ақылға кеш енгенін».

Орыс тіліндегі түпнұсқа мәтінде бұл тармақ «Ошибками отцов» тіркесімен басталған.

Өлеңнің 3-шумағындағы 3-тармақ 1906 жылғы Мүрсейіт қолжазбасында, 1909 жылғы кітаптарда «Ұлыққа қошеметшіл, құл секілді» деп жазылған.

Орысша түпнұсқа:
Д У М А
Печально я гляжу на наше поколенье!
Его грядущее – иль пусто, иль темно,
Меж тем, под бременем познанья и сомненья,
В бездействии состарится оно.
Богаты мы, едва из колыбели,
Ошибками отцов и поздним их умом,
И жизнь уж нас томит, как ровный путь без цели,
Как пир на празднике чужом.
К добру и злу постыдно равнодушны,
В начале поприща мы вянем без борьбы;
Перед опасностью позорно малодушны,
И перед властию – презренные рабы.
Так тощий плод, до времени созрелый,
Ни вкуса нашего не радуя, ни глаз,
Висит между цветов, пришлец осиротелый,
И час их красоты – его паденья час!
Мы иссушили ум наукою бесплодной,
Тая завистливо от ближних и друзей
Надежды лучшие и голос благородный
Неверием осмеянных страстей.
Едва касались мы до чаши наслажденья,
Но юных сил мы тем не сберегли;
Из каждой радости, бояся пресыщенья,
Мы лучший сок навеки извлекли.
Мечты поэзии, создания искусства
Восторгом сладостным наш ум не шевелят;
Мы жадно бережем в груди остаток чувства –
Зарытый скупостью и бесполезный клад.
И ненавидим мы, и любим мы случайно,
Ничем не жертвуя ни злобе, ни любви,
И царствует в душе какой-то холод тайный,
Когда огонь кипит в крови.
И предков скучны нам роскошные забавы,
Их добросовестный, ребяческий разврат;
И к гробу мы спешим без счастья и без славы,
Глядя насмешливо назад.
Толпой угрюмою и скоро позабытой,
Над миром мы пройдем без шума и следа,
Не бросивши векам ни мысли плодовитой,
Ни гением начатого труда.
И прах наш, с строгостью судьи и гражданина,
Потомок оскорбит презрительным стихом,
Насмешкой горькою обманутого сына
Над промотавшимся отцом».
(1995 жылғы жинақ, 245-бет).

Өлеңнің 6-шумағының 3-тармағы 1907 жылғы қолжазбада, 1909 жылғы жинақта «Лап бергіш, көті ойланғыш, қайта ойланғыш».

1939 жылғыда – «Лап бергіш, көп ойланғыш, қайта ойланғыш» болса, 1945 жылғы жинақта – «көт айналғыш». 1954 жылғы кітапта – «…», 1957 жылғыда – «К…», 1961-де – «К… айналғыш».

153) «Қанжар» («Сүйкімді болат қанжар тұрсын жайнап») (1896). 1909 жыл­ғы жинақта (15-бөлік, Переуодтар) (Лермонтов. Кенжал) деп берілген.
«М. Ю. Лермонтовтың «Кинжал» атты өлеңінің аудармасы.

Өлеңнің 1-шумағының 1-тармағы Мүрсейіт Бікіұлының қолжазба көшірмесі (1906) мен 1909 жылғы жинақта «Сүйкімді болат қанжар тұрсын жайнап» болып берілген.

1907 жылғы қолжазба мен 1995 жылғы кітапта – «Сүйкімді болат қанжар, тұрсың жайнап».

Осы тармақты 1909 жылғы жинақ пен Мүрсейіт қолжазбасы (1906) бойынша қалдырдық.

Орысша түпнұсқасы:
КИНЖАЛ
Люблю тебя, булатный мой кинжал,
Товарищ светлый и холодный.
Задумчивый грузин на месть тебя ковал,
На грозный бой точил черкес свободный.
Лилейная рука тебя мне поднесла
В знак памяти, в минуту расставанья,
И в первый раз не кровь вдоль по тебе текла,
Но светлая слеза – жемчужина страданья.
И черные глаза, остановясь на мне,
Исполненны таинственной печали,
Как сталь твоя при трепетнем огне,
То вдруг тускнели, то сверкали.
Ты дан мне в спутники, любви залог немой,
И страннику в тебе пример не бесполезный;
Да, я не изменюсь и буду тверд душой,
Как ты, как ты, мой друг железный.

Өлең бұл жинаққа 1909 жылғы басылым бойынша алынды.

154) «Альбомға» (1896) («Сал демеймін сөзіме ықыласыңды»). «Шығарманың мәтіні 1909 жылғы жинақта басылған. Мүрсейіт қолжазбаларында да бар.

«М. Ю. Лермонтовтың «В альбом» («Нет! – Я не требую вниманья») деген өлеңінің аудармасы.

Лермонтовтағы түпнұсқа:
В АЛЬБОМ
1
Нет! – я не требую вниманья
На грустный бред души моей,
Не открывать свои желанья
Привыкнул я с давнишних дней.
Пишу, пишу рукой небрежной,
Чтоб здесь чрез много скучных лет
От жизни краткой, но мятежной
Какой-нибудь остался след.
2
Быть может, некогда случится,
Что, все страницы пробежав,
На эту взор ваш устремится,
И вы промолвите: он прав;
Быть может, долго стих унылый
Тот взгляд удержит над собой,
Как близ дороги столбовой
Пришельца – памятник могилы!..

155) «Көк тұман алдындағы келер заман» (1897). Аталған өлең 1909 жылғы кітапта «Көк туған – алдындағы келер заман» болып басылған (6-бөлік. «Нәсихат туралы»).

Өлең Мүрсейіт көшірмелерінде сақталған (1906, 1907, 1910). 1909, 1933, 1939, 1945, 1954, 1995 жылғы жинақтарда 2-шумақтың 2-тармағы «Келер, кетер, артында із қалдырмас» болып берілген. Бұл тармақ 1961, 1977 жылғы кітаптарда «Келер, кетер артына түк қалдырмас» деп жазылған. 1907 жылғы көшірмеде – «Келер, кетер, артына қол қалдырмас». 1961 жылғы басылымда бұл өлең 1896 жылғы жарыққа шыққан өлеңдер қатарында берілген.

1907 жылғы қолжазбада өлеңнің соңғы 4 шумағы жеке өлең болып жазылған. Бұл шумақ 1909, 1933, 1939, 1945, 1954, 1961, 1977, 1995 жылғы жинақтарда «Көк тұман – алдындағы келер заманмен» бір шығарма есебінде басылған.

1977 жылғы жинақта, 1907 жылғы қолжазбада нұсқада, 1909-1995 жылғы аралықта шыққан кітаптарда берілген «Малға сат, пайдаға сат қылығыңды» деп басталатын 5-шумақ жоқ.

Өлең Мүрсейіт қолжазбаларымен, 1909–1995 жылдар аралығындағы басы­лымдармен салыстырылып, тыныс белгілері бойынша жекелеген түзетулер енгізіліп берілді.

156) «Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап» (1897). Өлең 1909 жылғы жинақта басылған (5-бөлік. «Насихат туралы»). Мүрсейіт қолжазбаларында (1907, 1910) бар. 1907 жылғы қолжазбада өлең «Абай ағам шығарған сөз» деген тақырыппен берілген.

Өлеңнің жазылған мерзімі «Абай» энциклопедиясында 1896 жыл деп ­көрсетілген.