Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ақпараттық порталы

ҚАРАДӨҢ

Қарадөң бір жаста әкеден, екі жаста шешеден жетім қалды. Бала сөйтіп жүріп, жасы үшке жетті. Сонда Қарадөң ноғайға келді. Келіп еді, балалар оны сабап қуды. Бала соған шыдамай қаңғырып кетті. Бір жерге келіп, бала кідіріп отырып, қамығып жылап отырып айтқаны:

– Жаратты Алла өзімді,
Ойдырып жанға көзімді.
Тыңдайтын пенде болар ма,
Бұл жалғанда сөзімді?
Сорлаған мен қу маңдай,
«Ішейін» десем, асым жоқ,
«Киейін» десем, киім жоқ,
Баратұғын үйім жоқ,
Үйге кірер күйім жоқ,
Ата менен ана жоқ.
Жалаңаяқ, жалаңбас,
Отырмын мен де жалаңаш.
Қайда отырып, жүрейін,
Сорлы пенде мен болдым.
Бала болса қуады.
Көзімнен аққан қанды жас
Бетімді судай жуады.
Құдай қорлады өзімді,
Кім тыңдайды сөзімді?
Бүйтіп қорлық бергенше,
Алсайшы, Аллам, өзімді.
Жарлы жердің түбінде
Қарадөң отырып мұңайды.
Жап-жалаңаш бұл бала
Сүйеніп жарға жылайды.

Сөйтіп бала жылап отырғанда қасына бір кісі келеді. Астында есегі, басында сәлдесі, үстінде мәллесі, қолында асасы, балаға сөйлейді:

– Жылама, балам, жылама,
Жыламай, көңілің тына ма?
Анау тұрған тоғыз үй,
Ортадағы үлкен үй,
Соған бар да, кір, – деді,–
Асырайды сол, – деді.

– Ол үй барсам, қуады, – деп, –
Басыма күн туады, – деп, –
Бала тағы жылады.
– Баратын үй сол, – деді, –
Сені жақсы бағады,
Балам, сонда бол, – деді, –
Қумайтын үй – ол, – деді.

Айтуынша үлкеннің
Үйіне айтқан келеді.
Келді де бала отырды,
Ешкім жауап бермеді,
Адам деп оны көрмеді.
Отырған екен бір кемпір,
Қасында оның бала жоқ,
Отырған шалы және жоқ,
Үндеген оған адам жоқ,
Босағада мұңайып,
Жалаңаяқ, жалаңбас,
Отырды бала жалаңаш.
Бір уақыттар болғанда,
Үйдің келіп ақсақал,
Тұрды кемпір қасында.
Қарадөң сонда жүгіріп,
Шалдың атын байлады,
Қайта айналып келіп,
Отырды сонда есікте.
Сонда тұрып кеңесті:
– Мынау бала кім? – десті.
– Танымаймын мен, – деді, –
Сұрамасаң сен, – деді.

Сонда бала: – Мен бір жетім баламын, ата-анам жоқ, – деді.
Сонда тұрып: – Мына қаңғырып жүрген балаға киім, тамақ беріңдер. Осы үйде тұрсын, кез келгенін ішіп-жесін, – деді.
Өзінің жүгіріп жүрген жалғыз баласы бар екен. О да еркелеп, хан баласы болғанмен, бір ауыз сөз айтпайды. Қарадөң ас ішіп, киімін киіп, қыдырып жүре берді.
Бір күндері болғанда, Қарадөңді ертіп, кеңеске апаратын болады. Тоқсан баулы Ноғайлының ханы екен. Сол уақытта Қарадөң он бес жасқа келген екен. Хан бір күн бойы батыр мен биін жинап алып кеңес етеді.
– Осы баланы, шамадан келсе, сыйлағым келеді. Астымдағы тағымды, басымдағы тәжімді берсем, – дегенде, бала жылап тұрып жырлайды:

– Айналайын, жан баба,
Мен едім тұрған бір бала.
Қатар жүріп көрмеген,
Тек жаным бар өлмеген.
Ағайын-туған, жақын жоқ,
Ата, менде ақыл жоқ.
Жалғыздық пен жалаңаштық,
Дүниеде одан кәпір жоқ.
Енді қайтіп жүрермін,
Менен басқа пақыр жоқ.
Әр малыңның соңында
Қаңғырып жүрдім жалпылдап.
Әркім ояр көзімді,
Кім тыңдайды сөзімді?
Сіз берген алтын тағыңыз,
Басыңыздағы тәжіңіз
Қиын болар киюге,
Ауыр болар мінуге.
Қорламаңыз өзімді,
Күнде шұқыр көзімді,
«Қаңғырып жүрген жетім», – деп,
Тыңдамас ешкім сөзімді.
Сізден кидім киімді,
Бүгін халқың жиылды.
Қаңғырып жүрген жетімге
Таққа міну қиын-ды.
Сөйтіп, бала егілді,
Көзінің жасы төгілді.
Сонда тұрып атасы,
Тағы бір сөз сұрайды:
– Тоқсан баулы ноғай халқы еді,
Балам менің жалқы еді.
Өлгенінің арты еді,
Білсең, мұның парқы еді.
Өзімнен туған бұл бала,
Ол қатарға кірмейді,
«Атам», – деп, жауап бермейді,
Балалықтан еркелеп,
Қатарымда жүрмейді.
Мынау тұрған Қарадөң –
Кеудесі толған сана еді.
Тоқсан баулы ноғайды,
Тірі болса бағады.
Ашы менен арығын,
Пақыр, міскін, кәрібін
Түгелдей көңілін табады.

Сонда жиналған көптің ішінде бір бек бар еді, ол сөйледі: – Мен бес жылдай оның әкесі – ханның қасында жүріп едім. Әкесі – ел билеген хан еді, ақылы көп жан еді, – деп ханның сөзін қостады.
Сонда хан айтты: – Осы Қарадөңді сынап көрейік, – деді. – Жақсылық шамасын байқап көріңіз, – деді.

Қарадөң сонда күледі,
Өксіп-өксіп жылайды.
Жылайды да, жырлайды:
– Мен бір жетім бала едім,
Жалғыз жүрген жан едім.
Таба алмасам парқыңды,
Біле алмасам қалпыңды,
Көптің бабын таба алмай,
Мен ойлаймын артымды.
Айналайын, көп халқым,
Оя көрме көзімді,
Тыңда менің сөзімді,
Өлтіресің бе өзімді?
Қымбатты артық бабамыз,
Жел болған күн панамыз,
Жау келген күн қаламыз,
Мені ілгері бастырып,
Қорлыққа бермей қараңыз.
Сонда қартың сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Қарадөң қойған атыңды,
Асыл туған затыңды.
Сыйлап саған билікті,
Берейін деп отырмын,
Тыңдаңыз, халқым, сөзімді.
Айтып саған бәрін де,
Қасында өзім тұрайын,
Бітпейтұғын іс болса,
Өз халқымнан сұрайын.
Бірігіп кеңес құрайын,
Қыдырып бір-екі жыл қасыңда,
Өзім жолдас болайын.

Есіткен соң бұл сөзді,
Қарадөң бала тебіренді.
Қоймасын ақыр білген соң,
Мақұлдап бала, алады.
Тарқаған соң кеңестен
Атасымен ол еріп,
Үйге сонда барады.
Атадан тақты алған соң,
Қарадөң ойға қалады.

Екі-үш күн өткен соң атасына келіп:
– Әй, ата, мен де жалғыз бала едім. Жалғыз болсам да, халықтың ойы жеңді ғой. «Жалғызбын», – деп отыра берем бе? Қараменде деген қалмаққа барайын, соны шауып алайын, – деді. «Ер қаруы – бес қаруды» асынып алып, басына дулығасын киіп, қара тұлпарды ерттеп мініп, жүріп кетеді.

Қарадөң бала жөнелді,
Сол қалмаққа бармаққа,
Қалмақтың елін алмаққа,
Барып, ойын салмаққа.
Тәуекел етіп, жол жүрді,
«Алыста болса, жетем», – деп,
Күні-түні жол жүрген,
Есебі жоқ мол жүрген.
Көрмеді жанның қарасын,
Жалғыздық сонда білінді.
«Жапанда жалғыз мен, – деді, –
Қыбырлаған қара көрмеген,
Тек жалғыз қалдым өлмеген.
Ен майданға шыққан соң,
Сонда көңілім сүрінді.
Жараттың, Алла, өзімді,
Аштырған соң көзімді,
Көрсеттің жақсы-жаманды.
Дүниеден екі рет
Шешекемнен айырып,
Зарлаттың, Алла, өзімді.
Табаным жерге тие алмай,
Жығылдым талай жерлерге.
Бір күндері болғанда,
Екіге жасым толғанда,
Әкемнен тағы айырылдым.
Әкемнің аты Бек еді,
Аруақты ер еді.
Қысылғанда жебейтін
Қайран атам жоқ еді.
Тәуекелге бел байлап,
Найза ұшына ту байлап,
Жалғыз да кетіп барамын.
Біз секілді ерлерді,
Қаңғырып жалғыз жүргенде,
Есіңе ал біздерді.
Көрмеген қиғаш жерлерге,
Шығайын деп белдерге,
Жетейін деп елдерге.
Баба түкті Шашты Әзіз,
Қырық шілтен Қызырмен,
Жәрдем берші біздерге.
Астымдағы Қара атым
Шапқан сайын зулайды,
Жануар да қанатты.
Алдынан қашқан бұлан мен
Ақбөкендей аңдардың
Біреуін де қоймайды.
Жалғаншы деген бұл зұлым
Талайларды алдаған.
Жалғыз жүріп жапанда
Қалай жұмыс етермін?
Он беске жасым толғанда,
Талаптанып жол шықтым,
Аз ғана емес, мол шықтым,
Бір мезгілде қашан жетермін?»

Бір уақытта түн болды,
Түн артынан күн болды.
Дамылсыз шауып келеді,
Қара ат тағы піл болды.
Төрт аяғын тең басып,
Ұшқан құспен теңесті.
Шаршасын ба жануар,
Шапқан сайын бұл өсті.
Қос тепкіні салғанда,
Жымитып құлақ алғанда,
Атына көңлі толығып,
Өзімен-өзі кеңесті:
«Жан серігім, Қара атым,
Қолымдағы болатым,
Үстіңдегі Қарадөң
Сендерге де сын болды.
Жалғыз шықтым елімнен,
Туып-өскен жерімнен.
Жалғыз жетім қалғанда,
Қарт атама бала боп,
Мұндай күйге жеткенде,
Ала алмасаң жауыңды,
Саған да, батыр, мін болды!»

Ен даладан өткенде,
Қалмаққа жақын жеткенде,
Көңілі өсіп батырдың,
Ентеленіп ол жүрді.
Жақындап кеп, қараса,
Алыстан үлкен шаң көрді.
Шаң ішінде будақтап
Келе жатқан жан көрді.
Шаңға қарай ол жүрді.
Жақындағанда ол шаңы,
Топырлаған көп жан көрді.
Бөлінбеді шамасы,
Ашылмады арасы.
Шаң мен жанды көргенде,
Сонда тұрып қамықты:
«Ана менен атадан
Қылып жұрдай қойғаның,
Жетім қалып жасымнан.
Осы ма еді дүниеде
Екі көзбен көргенім?
Дін мұсылман елдерім,
Шағалалы айдын көлдерім,
Көңірсіген құба дөңдерім.
Егер мынау жау болып,
Алла жәрдем бермесе,
Қалады сондай жерлерім.
Қырық шілтен Қызыр мен
Бабам, жәрдем болғайсың.
Баба түкті Шашты Әзіз,
Біздерді еске алғайсың.
Сөндіргей жаудың оттарын,
Күлін көкке ұшырып,
Дарытпағын оқтарын.
Осы егер жау болып,
Жау қолында мен өлсем,
Ата менен туған анам жоқ,
Қысылсам,көмек беретін.
Анамнан туған ағам жоқ,
Білмеймін кімнің жоқтарын.
Әуелі Алла, екінші –
Әулие, шайқы, пірлерім
Болмаса басқа панам жоқ.
Не болса да көнемін,
Қылды Алла, шарам жоқ.
Ен далада жалғызбын,
Қара аттан басқа қарам жоқ.
Қасымда жоқ жолдасым,
Осындай қиын тар жолда
Алланың өзі қолдасын!»

Жаудың көрді қарасын,
Көрінді оның шамасы.
Жақындап келіп қалыпты
Жиналған қалмақ баласы.
Жалғыз тұрған қараға,
Тобын жазбай көп қалмақ,
Қараменде бас болып,
Қарадөңдей келді балаға.
Келе сонда Қараменде сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Әй, жас бала, жас бала,
Жоқ жолдасың қасыңда,
Ақылың жоқ басыңда.
Қырық бірдей биіммен
Шықтым аңға осында.
Көріп сені далада,
Келдім сенің қасыңа.
Танымай тұрмын мен, – деді, –
Аты-жөнің сен айтып,
Түсіндір, бала, сен, – деді.

Қарадөң сонда сөйледі:
– Ата-тегім сұрасаң,
Ноғай деген ел, – деді, –
Өзімнің әкем Бек еді,
Атымды менің сұрасаң,
Қарадөң деген ер едім.
Жөнімді менің сұрасаң,
«Қалмақ деген ел», – деді.
Сол қалмаққа барарға,
Қалмақтың елін аларға,
Еліне ойын саларға,
Ата жауым қалмақтың
Іздедім елін шабарға.
Ата тегіңді сұрайын,
Жауап маған бер, – деді.

Сонда қалмақ сөйледі:
– Қалмақ деген ел едім,
Ежелден мекен тұтынып,
Тұрған осы жерім.
Атымды менің сұрасаң,
Қараменде ер еді,
Қалмақ та болсам, асылым –
Ақсүйек туған төре еді,
Ноғайды көрсе, жер еді.
Ноғайлы деген сен бе едің,
Бізбенен тең бе едің?
Қаһарланып ақырсам,
Ноғайлының баласын
Бір қауызға сыйдырам.
Қаһарым қатты ер едім,
Деміме ас пісірген.
Ерегіскен сендей ноғайдың
Өзінің қанын өзіне
Түрпіменен ішірген.
Басыңдағы дулыға,
Шалқайтып оны киіпсің.
Қолыңа ұстап найзаңды,
Айла қандай қылыпсың?
Соғысуға келіпсің,
Астыңдағы Қара атпен
Күні-түні желіпсің.
Соғысуға келсең сен,
Астыңдағы атың мен
Қолыңдағы найзаңды
Маған, бала, бересің.
Егер маған бермесең,
Сонда, сорлы, өлесің,
Өлімді жақын көресің.
Жас басыңнан соғыссаң,
Жанбай отың болып күл,
Тезірек, бала, сөнесің.
Егер соны етпесең,
Қасымдағы аламан
Ұрыспай ма баламен?
Астыңа мінген қарасың
Шаршап келген Қара атпен.
«Қашамын», – деп ойлайсың.
Қашып қайда барасың?

Сонда Қарадөң сөйледі:
– Қашатын кісі мен емес,
Ол айтқаның жөн емес.
Аяп тұрсаң «бала» деп,
Астындағы атың мен
Беліндегі беренді
«Шешіп беріп көр», – деген,
«Дәмең болса кел», – деген,
«Қайратымды көр», – деген.
«Бала» деп сен аясаң,
Кезегімді бер, – деген.

Сонда Қараменде сөйледі:
– Жасым үлкен ағамын,
Жасы кіші баладан,
Жасымды мен ол бұлдап,
Кезегімді аламын.
Кезегімді мен алсам,
Алла тізгін оңдаса,
Ақ сүңгіні саламын,
Көңіліңді табамын.

– Жасың үлкен ағасың,
Жасыңды сен ол бұлдап,
Кезегіңді аласың.

Сонда қалмақ оқталды,
Толайына қол салды,
Қозы жауырын қу жебе
Суырып оны қолға алды,
Садағын керіп тағы алды.
Ішінде бар ақ сауыт,
Қарт қояндай қасқарып,
Тұрды қарап қақшиып.
Сонда қалмақ оқ атты,
Бір атқанда үш атты,
Үш оқты бірден босатты.
Үстіне киген ақ сауыт
Жыртыла жаздап ол қалды.
Сөгілер еді ақ сауыт,
Жар болды кәміл пірлері,
Кереметті дүрлері,
Қасиетті ерлері.
Қарадөңдей жас батыр
Садақты керіп қолға алды,
Садақты қолға алғанда,
Өлерін өзі білген соң,
Қарадөңдей баланың
Аруағын көрген соң,
Жағаға сонда қол салды.
Суырып алды қылышын,
Тарылтуға тынысын.
Сонда тұрып Қарадөң
Қылышын алды суырып,
Атаңа нәлет қалмақтың
Заманасын қуырып.
Суырып алған қылышпен
Сонда тұрып ұрады.
Үстіне киген көк темір,
Батпады, қылыш тисе де.
Батырлар сонда шамданды,
Қатуланды, қаттанды,
Буырқанды, бусанды,
Мұздай темір құрсанды.
Қолына алды батырлар
Ақ сапты болат найзасын.
Шығаруға ерліктің
Біріне-бірі айласын,
Ойлады жанның пайдасын.
Жап-жас қана балаға
Тамағынан шалдырып,
Жанын беру қиын-ды.
Өздерінше ол дағы
Бабасына сиынды.
Найзаларын суырып,
Біріне-бірі салады,
Итерісіп қалады.
Қиын сондай іс болды,
Қарадөңдей балаға
Қалмақ сонда күш қылды.
Қарадөң сонда қарады,
Бабасына сиынып,
Балдағы алтын құрыш болат
Суырып қолға алады.
Бабасы жәрдем болған соң,
Ендіре алмады ит қалмақ
Онан әрі найзасын,
Таппады жанның айласын.
Қараменде қалмаққа
Қарадөң найза ендірді.
Қылышпенен тағы ұрды
Қалмақтың басын алмаққа.
Қалмақтайын кәуірдің,
Жүрекке найза енгенде,
Ауыздан қаны атылды.
Сонда басын алады,
Тездетіп ол жүгіріп,
Қара атқа барады.

Ханы оның өлген соң,
Қасындағы би мен бек
Ақ берені жарқылдап,
Соғысуға қарады.
Алды қолға қылышын,
Тарылтуға тынысын.
Ақ найзасын өңгерді.
Жалғыз өзін, қарасаң,
Сол қырыққа теңгерді.
Салды батыр айғайды,
Басындағы дулыға
Сонда кейін қайқайды.
Араласып соғысты,
Сол соғыстың ішінде
Би, шора, бектері
Басына қылыш тигенде,
Жаны кетіп кеудеден,
Тек ат үстінен шалқайды.
Шалқасынан жығылған,
Ішіне найза тығылған.
Ат үстінде ол жүріп,
Көрді алып талайды.
Аты жүйрік би мен бек
Еліне қашып барады,
Сай-саланы далдалап.
Еліне хабар береді,
Сол хабарды есітіп,
Шықты елінен көп халық.
Ала шұбар ат мінген,
Ат құйрығын шарт түйген.
Құр айғыр ол ұстап,
Кейбіреуі салт мінген
Шықты, міне, қаладан.
Келді алдынан Қарадөң,
Сол бір қолды көргенде.
Астындағы қара тұлпары
Ортқи-ортқи ойнады,
Қолында бар ақ семсер,
Жүзі қанға тоймайды.
Топтан шықты бір қара,
Келе тұра қалады.

Сонда тұрып сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Қарсы топқа ұрынып,
Өзің де жас баласың.
Білмей ме екен жас бала,
Өзінің қайрат-шамасын?
Сенің әлің жете ме,
Қалың топты қарашы?
Өлейін деген жас бала,
Өлімнен тіпті ойың жоқ.
Өзіңнен зорға жолықсаң,
Жабыстырар жерлерге.
Қарға-құзғын жем болып,
Бұйырмас саған жерлер де,
Боларсың сонда масқара.

Қарадөң сонда сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– «Балам, балам», – дей берме,
Менің әкем сен емес,
Сенің балаң мен емес,
Ол айтқаның жөн емес.
Атаңа нәлет, ит кәуір,
Қыламысың келемеж?
Қанша айта келсең де,
Ол айтқаның жөн емес.

Көптігіне сүйеніп,
Қалмақ сонда жапырды.
Ақ семсерін қолға алып,
Оларға қарап, ақырды,
Аллалап ұран шақырды.
Нөсерлеген жауындай
Қолыңдағы қылышты
Үсті-үстіне сермеді.
Кезіне келген қалмақты
Бұтадайын көрмеді.
Қарсы келген қалмақтың
Қақ маңдайын шабады.
Оңына келген қалмақтың
Найзамен көңілін табады.
Қарадөңдей батырдың
Қабағынан қар жауды,
Екі көзден от жанды.
Қарсы келген қалмақтың
Айнадайын көзінен
Қып-қызыл боп қан тамды.
Найзағайдай ойнады,
Қалмақтың тойын тойлады.
Ақ семсері жарқылдап,
Қара тұлпар үстінде,
Найзағай мен бұлттай
Ортада жүріп ойнайды.
Қалмақтың тойын тойлайды,
Сұр бүркіттей түнерді.
Сонда қалмақ қашады,
Қайтерін білмей сасады.
Жанұшырумен көп қалмақ
Қалаға келіп кіреді.
Қаланың аузын қандатты,
Шарбақтың ішін шаңдатты.
Ортадан ойып жол салды,
Ерегіскен қалмақтың
Жабығынан қол салды,
Жесірлерін дулатты.
Қаланы алып болған соң,
Мұсылман қылды діндерін.
Сындырды жаман белдерін,
Бүлдірді сөйтіп елдерін.
Қаланы алып болған соң,
Айдады елге ол қарай
Жесір-жебір, жетімді,
Және малды айдады.
Арада асты таулардан,
Және асты белдерден,
Жесірді айдап барады.
Батпақ, сорлы жерлерден,
Орғыл, шағыл құмдардан,
Және де өтіп барады
Батпақты, лай көлдерден.
Арып, ашып, тон тозып,
Сонда жеткен секілді
Мекен еткен елдерге.
Алып жесір келгенде,
Көк ала шұбар ту байлап,
Көктен шатыр көтертіп.
Салтанатын білдіріп,
Боз жорғамен жүрдіріп,
Атасы өгей ол шықты.
Қарадөңдей еріңіз
Қара атынан ол түсіп,
Алдынан келіп атаның
Сонда сәлем береді.
Ел-жұрты халқы мен
Ата-анасы көреді.
Барлығына ол қарап,
Және де сәлем береді:
– Жасың үлкен бабамыз,
Жел болғанда, панамыз.
Сау-саламат, аман ба
Өзіңнің салған қалаңыз?
Қалмақ жауға мен бардым,
Шауып алдым қаласын,
Қараменде хандарды
Жекпе-жекте өлтіріп,
Қасында келді қырық би,
Оны-дағы жібердім
Сұхбатына келтіріп.
Содан бардым қалаға,
Қалада қалмақ көп екен,
Шеңгелі иттің зор екен,
Бардым салып соғысты.
Қалмақтың алып қаласын,
Шулатып қатын-баласын,
Жесір-жебір мен алдым.
Келе жатыр артымда
Қосылған және мал мен мүлік.
Малдың санын төрт түлік
Ноғайлының аш-арық
Соларға, ата, бер бәрін.

Сонда атасы көптің ортасына шығып, мадиықтанып, бір ауыз сөз айтты:

– Жиналған көп жамағат,
Қайтарды ғой еңбекті,
Өгей де болса, бір өскен
Келді бала саламат.
Халықтың қамын мен айттым,
Жөнін біліп баланың.
Айтпадым мен ол жалған,
Абзалында шын айттым.
Айналайын, ел-халқым,
Балаға мен ризамын,
Он беске жасы толғанда,
Атаның кегін арлаған,
Өшіккен жауын қорлаған.
Ноғайлыда ондай ер,
Жаралғалы адамзат,
Ондай ұлан болмаған.
Жапанда кетіп барады –
Қасында жоқ жолдасы,
Алласы болды панасы.
Атадан артық туғандай,
Суретіне қарашы.
Қарадөң тірі бар болса,
Жыламас ноғай баласы.
Үстінен дүбір өткізбес,
Кетпес жауға қарасы.
Ноғайдың кегін арлады,
Болады Ноғай панасы.
Айтпадым ба азалда:
«Осындай туған баланың
Көкірегінде көп, – деп, – санасы!» – деп, ноғай ханы сөзін бітірді. Сонан кейін бүкіл Ноғайлыны шақырып, той қылып, Қарадөңді мадиқаттап көтерді.
Арада неше жыл өтті. Баласы ханның Бердіхан-ды. Ноғай соны азғырды. Әкесі жоқ кезінде ноғай сонда жиылды. Сонда тұрып, бір биі сөз сөйледі:

– Әй, Бердіхан, Бердіхан,
Әкеңнің тұрған алтын тақ
Қаңғырып келген жетімге
Билеттің оны сен бейбақ.
Баласы ханның сен едің,
Алтын тақты билеуің
Саған, бала, жөн еді.
Айырылдың мұра орнынан,
Ақылың сенің кем, – деді, –
Баланы қойшы жоқ етіп,
Әкеңнің тұрған тағында
Тұршы, балам, сен, – деді, –
Қаңғырып келген сол жетім
Билеп сенің кетпей ме
Маңдайдағы бағыңды?
Айырылсаң бағыңнан,
Жиналған сенің ол құрбың
Сені мазақ етпей ме?
«Айырылдың бақтан», – деп,
Маңдайыңа теппей ме?
Ақылынан адасып,
Болсаң да ханның баласы,
Ақылың сенің болды кем.
Алтын тақтан айырылып,
Болдың ғой сорлы, сен бейбақ.
Ортасына көптің келгенше,
Бүйтіп қорлық көргенше,
Емес пе жақсы өлгенің?

Сонда бала тұрады.
Ақылынан адасты.
Араға түскен шайтандар
Әртүрлі жолға бұрады.
Ақылының кемдігі:
Әкесі мен баланы
Шағыстырып залымдар,
«Жолдаспын» деп жүргенде,
Болмады оған елдігі.
Ала алмай тақты жүргенің
Азалдағы ақылыңның кемдігі.

Соны айтып болды. Сонда бала ой ойлады: «Әкеме барайын, бүйтіп ханның тағын жетімге беріп, өзім билерге күлкі болғаным жарамас. Сол тақты, қалай да болса, өзім алайын» деді.

Бұл сөздің бәрін естіген Қарадөң:
«Жетім» деген сөздері
Жүрегіме жік болды».
Есіткен соң сөздерді,
Қайғыланып қан жұтты.
«Жараттың, Алла, не етерге?
Жолығып тұрмын бетерге.
Әуелі бастан мен неге
Келдім екен қалаға,
Өмірімді мен өткізіп,
Жүрмедім неге далада?
Қайғылы болды іштері,
Жасыды жаман күштері.
Тұра берсем бұл жерде,
Қиын болар шайтанның
Істейтін маған істері».

Бердіханның әкесіне келіп сөйлегені:

– Әй, бабамыз, бабамыз,
Желді күні панамыз.
Жауын жерде панамыз,
Мен көрдім, ата, зорлықты.
Жетімді қойып тағыңа,
Бердің маған қорлықты.
Хан баласы болсам да,
Қатарыма енбедім,
Күнім өтті кеюмен.
Қатарға жүріп, атамыз,
Қызықты дәурен сүрмедім,
Қызықты дәуір сүрмедім.

Сонда баланы ертіп, жиналған топқа әкеліп, әкесінің айтқаны:

Жиналған еді ноғайлы,
Атасы сонда сөйледі:
«Атам» деп, маған ермедің,
Жолығып жауап бермедің,
Қатарымда жүрмедің.
Жас он беске келгенше,
Қатарымды көрмедің.
«Хан баласы» дегенмен,
Асып сөзді сөйледің.
Қарадөңдей жас бала,
Дұшпанменен қас бала
Сегіз жасқа келген соң,
Қатар жүріп, көздеді,
Өз қатарын іздеді.
Жаманға, жүдә, ермеді,
Жаманның бетін көрмеді.
Жақсы сөзін сөйлесе,
Отырып сөз тыңдады.
Жаманның ісін қылмады,
Жасы үлкенді сыйлады.
Балам, сені қарасам,
Керек емес сөз айтып,
Жақсының ісін қылмадың.
Бетіңе біреу айтса сөз,
Өз-өзіңнен тұлдандың.
Баласы ханның болған соң,
Шора мен биді жинадың.
Қарадөңді тақтан алуға,
Мұддағаңды айтуға
Атаңа келіп сөйлейсің,
Лайықты сөзің болмады.
Қарадөңді қарасам,
Хас патшадай қамданған.
Лашын құстай қомданған,
Дұшпанды айтса, сайланған,
Қару-жарақ байланған,
«Қиын-қыстау кездерде
Тоқсан баулы ноғайдың,
Іздеп, құлқын табад деп,
Ерегіскен дұшпанды
Айдап жолға салад», – деп,
Айтпадым көп қалпын.
Араға түскен бұл бала
Бұзды ма елдің түр-қалпын?
Өзімнің балам болсаң да,
Қоя алмаймын хандыққа.
Егер де болсаң хандықта,
Елім-халқым бұзылар,
Тұра алмайсың хандықта.

Сол елдің бір басты адамы бар екен. Сол да ханның сөзін қостады. Сол қостағасын, барлық халқы да қостайды.
Қарадөң: «Ішіндегі жамандардың ойы жаман екен. Мен тағы да қалмаққа аттанайын. Сонан соң сол елді алып келген соң, ноғайға көзін сала алмайды ғой», – деп ойлады.

Қарадөңдей батырың
Мінерге атын баптады.
Найзаларын саптады,
Қылыштарын таптады.
Тұлпарын қара жемдеді,
Айыл-тұрман бек тартып,
Құйысқанын қысқартып,
«Жүрейін жөн», – деді.
Тоқсан баулы ноғайдан
Бір жан оған ермеді.
«Қаразымдай қалмақ ханына
Жүрейін», – деп, атты ерледі.
Бадана көзді берік сауыт
Үстіне баса киеді.
Пірлеріне сиынып,
Енді атына мінеді.
Халық үшін белді буады,
Ноғайдың қамын ойлады.
Жылатпасқа баласын,
Бүлдіртпеске қаласын,
Қаладан шығып жөнелді.
Астындағы қарасы
Орғыл-орғыл құмдардан
Ақ бөкендей өрмелеп,
Аузын ашып келеді.
Омыраудан тері сорғалап,
Және де өтіп барады
Талай-талай төбеден.
Шалқыған дария көлдерден
Суғарып атын алады.
Суға әбден қанған соң,
Ор қояндай жосытып
Және кетіп барады.
Өтті биік таулардан,
Қорқар емес жаулардан.
Ақ найзасын өңгеріп,
Келе жатыр сол бала,
Бір өзін мыңға теңгеріп.
Алыс та болса алмағы,
Қаразымның жеріне
Ойлады бала бармағы.
Қызын соның күң етіп,
Ұлын қоюды ойлады
Есікте жүрер құл етіп.
Неше күндей жосиды,
Бір замандар болғанда,
Келді елдің шетіне,
Келген соң елдің шетіне,
Қарауылда ол тұрған.
Көрді жүздей қалмақты.
Сонда көрді шамасын,
Жүз қаралы кісінің
Көріп қалды қарасын.
Келе тұра қала сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Кімнің мынау қаласы?
Кімсің сендер сұрайын,
Боласың қандай ел? – деді, –
Аты-жөнім сұрасаң,
Қарадөң деген ер, – деді, –
Іздедім қалмақ елдерін,
Жерін оның аларға,
Еліне ойын саларға
Іздеп шықтым мен, – деді, –
Асылым менің – ноғаймын.
Жүргенім менің солаймын.

Сонда қалмақ ханы Әзір жігіттен сегіз жүз жігіт алып, Қарадөңге қарсы шықты. Сонда қалмақтар артындағы еліне хабар жіберді. Сонда сегіз жүз кісінің ішінен біреуі сөз сөйледі:

– Тегімізді сұрасаң,
Қалмақ деген ел едік,
Тұрған бөлініп ер едік.
Күтіп тұрған ерлерміз,
Көрсек ноғайды, жер едік.
Қаңғырып мұнда келгенің,
Ағарды ма, сорлы көзіңіз?
Сегіз жүздей еріміз,
«Соғысамын», – деп сен сорлы
Келіп, нені білгенің?!
Болмай ма өлім көргенің?
Ажал дағы сормаңдай,
Сені айдап келгені.
Өзің жалғыз дарасың,
Байтақ қалмақ елдерін,
Алдында тұрған бабаңыз
Өлтіреді өзіңді,
Қалай менен аласың?
Қолға ұстаған ақ сүңгі
Саған салып алармын,
Қайратыңды қарармын.
Ұстаған қолға көк берен,
Оны да сермеп қалармын.
Ерегіссең сен, бала,
Астындағы атыңмен
Үстіңе киген шарайна,
Ұстаған қолға қаруың
Олжа қып бәрін алармын.

Сонда Қарадөң сөйледі:
– Менің атым – Қарадөң,
Жекпе-жекке келсең сен,
Өлтірермін өзіңді,
Оярмын екі көзіңді.
Астыма бүктеп салармын,
Тамағыңнан бауыздап,
Көңіліңді табармын.
Артыңдағы көп қолды
Талқандап оны шабармын,
Мақтасам, мақтау сүйеді
Астымдағы Қара атым.
Жүзіне келсе қоймайды
Жандағы алмас болатым.
Қусам, саған жетермін,
Өлтіріп сені алармын,
Еліңе таман барармын!
Ұлыңды отын етермін,
Қызыңды қатын етермін.
Қалаңды шауып мен алып,
Қызың қатын етпесем,
Атамнан тумай кетермін.

Қаразымдай қалмаққа
Осы сөзі өтеді,
Сүйегіне жетеді.
«Қызын қатын етейін»
Деген сөзі қалмақтың
Зығырын сонда қайнатты.
Сонда қалмақ долданды,
Құрыш болат қолға алды,
Қарадөңге қарады.
О да қайсар ер екен,
Суырып қылыш алады.
Қаразым сонда ұмтылды,
Екі батыр жекпе-жек
Алысып сонда қалады.
Ақ найзасы жарқылдап,
Бірін-бірі шанышты.
Нар бурадай айқасып,
Арыстандай алысты.
Шанышқанға шыдамай
Қаразымның найзасы,
Ортасынан бөлінді.
Найзасы қолдан кеткен соң,
Жеңілері білінді.
Қарадөңнің көздері
Шамшырақтай жайнады,
Зығыры ердің қайнады.
Атқа қамшы басады,
Екінші кезек келгенде,
Найза сонда шаншады.
Найзамен түйіп қалғанда,
Ысырылып ханыңыз,
Ат көтіне барады.
Мұрсат бермей, тағы да
Найзаны салып қалады.
Қалмақтың ханы Қаразым
Сонда аттан ұшады,
Қара жерді құшады.
Ханы аттан ұшқанда,
Сегіз жүз қалмақ жапырды.
Сонда тұрып Қарадөң
Бұларға қарай ақырды.
Оң келгенін оң шапты,
Сол келгенін сол шапты.
Қарсы келген қалмақтың
Қақ маңдайын шабады,
Кейбіреуін шанышады.
Аттан түсіп кей қалмақ,
Аузынан қаны атылды.
Сонда қалмақ қашады,
Қырылып көбі қалған соң,
Не етерін білмей, сасады.
Қалаға келіп, қамалды-ай,
Таппады басқа амалды-ай.
Қарадөң мінген Қарасы,
Желеді есіп самалдай.
Қаланың ішін қан қылды,
Қатын мен баласын,
Қалмақтың алды қаласын.
Мұсылман қылды діндерін,
Жесір-жебір, мал алып.
Қаразымның қызы еді,
Гүлқашима сұлуды
Алып жүрді оны да,
Еліне қайтты, қарашы.
Бірнеше күн жүреді,
Нақ үш айға толғанда,
Жесір-жебір, мал алып,
Еліне сонда келеді.
Жесір менен жебірді
Үлестіріп батырың
Халыққа оны береді.
Жарлысы байға теңелді…

\
ЖҰБАНЫШ

Қарадөңнің баласы болып,
Жасы жетіге толып,
Едәуір егде болып,
Ноғайда хан болған,
Өзі асыл жан болған.
Жетім қалып жасында,
Бақыт қонып басында,
Қалмақ пен қызылбас,
Ындыстан кек алған,
Атасынан тақ алған.
Құдай беріп бағын да,
Отырғасын тағында,
Тоқсан баулы ноғайды
Өз аузына қаратқан.
Ақылы асып, білік пен ерлікке,
Қосқан жоқ Алла кемдікке.
«Енді кеттім-ау» дегенде,
Қатынынан бір ұл туады.
Ұл туғанда қатыны
Әулиеге түнеген,
Алладан перзент тілеген.
Артық туған ерлердің
Тілегі қабыл болған соң,
Бұрынғы өткен пірлерден
Балалы жан болғасын,
Мерекелі той қылып,
«Кім қоямыз, – деп, – атын?»
Ноғайлы халқы кеңесті.
«Жұбаныш» деп қойды атын.

Онға жасы толады,
Едәуір жігіт болады.
Әкесі Қарадөң
Сексенге таман жетеді.
Әкесі Қарадөңге келіп,
Жұбаныш сөз сөйлейді:
– Артық туған данасың,
Ноғайлы халқына панасың.
Алыс пенен жақынның
Жүріп білдің арасын.
Жас басыңнан ат міндің:
«Алыс жерге жетем, – деп, –
Ноғайды бермей қорлыққа,
Соған пана етем», – деп.
Бір күндері болғанда,
Артыңнан туған мен балаң,
Сіз барда көлік мінейін.
Жақсы менен жаманды
Қыдырып-ақ білейін.
Күш-көмегі аз еді,
Жалғыз болды тағайын,
Бола ма бізге ағайын.
Шығуға қалай далаға,
Отырған қалай қалада,
Алыс жерге барарға.
Көкірекке жел енді,
Басқа жерді аларға.
Рұқсат сізден аларға,
Алыс жерге кетерге,
Қару-жарақ, атыммен
Ындыс пенен қалмаққа,
Шама келсе, жетерге.
Ноғайлының жақсысы
Ақыл салып, жолықсын.
Көп халықтың ішінде
Неше түрлі бар шығар,
Жамандары қорықсын:
«Ата жолын қуды, – деп, –
Атаға тартып туды», – деп,
Жақсылары қуансын,
Жамандары күйінсін.
Тәуекелмен, әй, ата,
Жапанда жалғыз көп жүрдің.
Тәуекел мен де етейін.
Аллаға қойып ниетті,
Бұл қалмаққа кетейін.
Енді басқа халықтар
Бізбен болмас ағайын.
Қайратым халыққа білінсін,
Ноғайға болсын қайратым.
Білінген сыртқа тағайын,
Тудым, ата, мен сізден,
Не қылып мал бағайын?
Не қылса да, бір жерге,
Рұқсат болса, барайын.

Қарадөң сонда сөйледі:
– Ақ сұңқар едің қу алған.
Жалғызы кетсе алысқа,
Оның арты суалған.
Алпыстан жасым асқасын,
Перзентті беріп бір Алла,
Мен едім қатты қуанған.
Қойып едім атыңды,
«Жұбатсын», – деп, – Жұбаныш.
«Кетемін», – десең алысқа,
«Жүремін», – десең, жол болсын.
«Ерлік» деген жалғанда
Айламенен он болған.
Айламенен ерлік қыл,
Тек ерліктен пайда жоқ.
Біреуге күйіп сен кетпе.
Құр ашудан пайда жоқ.
Жалғыз жүрген ерлер көп,
Ноғайлының ішінде –
Ол ерлерде айла көп.
Айламенен іс қылмақ,
Егескен жауға күш қылмақ.
Міне қалсаң, шырағым,
Байлаулы тұрған Қара атқа,
Төрт тұяғы болат-ты.
Төрт аяқтан қолаңса,
Ол бір үлкен қанат-ты.
Сандықта бар-ды,
Темірі – асыл болат-ты.
Кез келгенді кесерге
Кез келген қылыш жарамас.
Сандықта тұрған көк балдақ
Ол темірге қарамас.
Ақ сүңгі найза қолыңа ал,
Жебесі алмас жасалған,
«Өтпейді» деп тая алмас.
Сандықта тұрған көк жебе
Ер қасына ілерсің.
Алыс та болса, шамалы
Жерге қатты жүрерсің.
Шамалы жерді өлшеп бар,
Ол шабыстан танбайды.
Жүрісін байқап қарасаң,
Ұшқан құстан қалмайды.
Жекпе-жекке келгенде,
Көк жебенің ішінде
Сауыт бұзар бір оқ бар –
Ол сауытты бұзбай қоймайды,
Өтпей, сірә, қалмайды.
Жекпе-жекке келгенде,
Шарайнасыз келмейді,
Жұмсап қатты болатты,
Сауыт бұзар оқ атшы.

Қарадөң мен Жұбаныш
Екеуі сөйлеп тұрғанда,
Шешесі келіп сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Халық ұстаған хан едің,
Ақылға қамал дана едің.
Айтпасыңа болмайды,
Перзентіңе үйрет ақылды.
Ақылы болса, аңдасын,
Барған жауын шамдасын.
Тек сөйлескенмен, жылыстап,
Дұшпанға сырын бермесін,
Оны жақын көрмесін.
Естісін, Жұбаныш, құлағың,
Тапсырдым Аққа, шырағым.
Алыс та болса, барарсың.
Аршыланнан көп тіле,
Қабыл болса тілегің,
Ындыс пенен қалмақтың,
Қайсысын болса да, аларсың.
Кетемін десең кетерсің,
Дұшпанға қайрат етерсің.
Шаршаймын деп ойлама,
Алыс болса, барарсың.
Жері жазық, дөң болса,
Кештің қыры жүргейсің.
Ол дұшпанға қаларсың,
Ортаға кіріп кетпегін,
Шетте тұршы оңаша.
Орта тұрсаң қаларсың,
Қиындыққа, қарағым,
Ақылың болса, аларсың,
Жадыңа ал мұны, қарағым.

Жадына алып әр сөзді:
«Батаңызды бер, – деді.
Жақсы менен жаманды
Көп көріп едің сен», – деді.
Рұқсат алып бәрінен,
Жұбаныш шықты үйінен.
Алғыс алып анадан,
Қара атты, келіп, ерледі.
«Етіне қатаң тиер», – деп,
Мақпалдан тоқым салдырды,
Жібектен салды құйысқан.
Жоқ еді шуысқан.
Омырауша бұл салды,
Екі тартпа бұл тартты.
Шешесіне Жұбаныш
Қайырылып тұрып сөйледі:
– Асыл туған анамыз.
Алыс та жерге біз кетіп,
Қайран ана, барамыз,
Болғай Алла панамыз!
Қолыңды бер, қарт ана,
Жылағаннан пайда жоқ,
Тәуекел, ерде айла көп.
Ындыс деген елдердің
Қылыш деген ханы бар,
Ар жағында тауы бар,
Бер жағында құмы бар,
Өзен, дария, көлі бар.
Естігенім шын болса,
Байтақ жатқан елі бар.
Асыл туған анамыз,
Оң қолыңды беріңіз.
Жылап қалма, шешеке,
Жас шығарып көзіңнен.

– Ризамын өзіңе,
Қарғам, айтқан сөзіңе.
Аман қайтар күн болса,
Кешікпей, балам, кел, – деді, –
Жасы жеткен бабаң бар,
Шетте тұрған қалаң бар,
Ноғайлы деген елің бар.
Осынша ноғай ішінен.
Барасың жалғыз сен, – деді. –
Жылағанмен, пайда жоқ.
Тапсырдым Аққа мен, – деді, –
«Бер», – десең қолым, қарағым,
Берірек кел, – деді.

Жұбаныштай жас бала:
«Ат үстінен қол берсем,
Мұным ұлық болар», – деп,
Аттан түсіп қалады.
Шешесінің қолынан
Жұбаныш ұстай алады.
Көзінің жасын тигізбей,
Қолдасып кемпір қалады.

Атқа мініп Жұбаныш,
Сапар шығып жөнелді.
Жануардың жүрісі
Ор қояндай ырғиды,
Атқан оқтай зырғиды.
Аяңдамайды, желеді,
Дөңгеленіп келеді.
Диірменнің тасындай,
Жүрісі қызық осындай.
Ындыстың жері алыс-ты,
Балалығы емес пе,
Жұбаныштай батырың
Ұшқан құспен жарысты.
Арандай аузын ашады,
Құлаштап аяқ басады.
Дарияның суындай
Тер шыққан сайын құлашты
Жануар жаман ашады.
Найза бойы жар келсе,
Үстінен аттап кетеді.
Тасыған дария су келсе,
Онан да қарғып өтеді.
Бір айуанның баласы
Онан не қып озады?
Таулардың шығып басына,
Көз салады әр жерге.
Іздеп жүрген ындыстың
Еш қарасын көрмеді.
Артық туған ер ме еді?
Он екіде жасын-ай,
Ноғайлыдан ермеді,
Бір адам шығып, қасына-ай,
Кеткені жалғыз осылай.
Бөтентау деген тау екен.
Ар жағы ындыс жау екен.
Қара томар, сексеуіл
Қалың шыққан бұл екен.
Ұзыннан жатқан дария еді,
Екі жағы ел еді,
Ындыс пен қалмақ елі еді.
Бір күндері болғанда
Бөтентауға барады.
Биіктің шығып басына,
Төңірегіне қарады.
«Білейін, – деп, – шамасын.
Ашылсын, – деп, – арасы.
Көрейін, – деп ойлады, –
Ындыстың азды-көпті шамасын.
Мен де жоқ-ты қатын, – деп,–
Қалған жетім бала, – деп, –
Жоқ еді менде қара», – деп,
Ойлады тәсіл, ақылды.
Неше күндей қыдырып,
Түйеші мен қойшыға,
Жылқы баққан жылқышы –
Малшыға барды аяңдап:
– Бұл – кім деген ел? – деді, –
Алыстан қаңғырып келген – мен, – деді,
Киімнің киіп төменін.
Бұл – бір қалай ел? – деді, –
Ханыңыз сіздің кім? – деді, –
Қай жерде ханның қаласы?
Қанша еді ындыстың баласы?

– Бұл бір ындыс елінің
Қойын баққан қойшымыз.
Бұл – ындыс деген ел, – деді, –
Етек-жеңі кең, – деді. –
Еш нәрсені білмеймін,
Бұл бір – бұқара ел, – деді. –
Елімізді билейтін
Қылыш деген хан, – деді, –
Біздің елде сондай біреу хан еді.
Қылыш деген ханымыз
Бір мың кісі әскермен
Іздеп кетті ноғайды,
«Алайын, – деп, – шамасын.
Олжа қылып алам, – деп, –
Қатыны мен баласын.
Көрініп тұрған – Көктөрткіл,
Сонда бар-ды, сұрасаң,
Қылыш ханның қаласы,
Жоқ еді ержеткен оның баласы.
Кеткелі Қылыш ханға ай болды,
Қатаңдау елге хан еді.
Шығып елден кеткесін,
Нағыз тыныш жай болды.
Келіп тұрған ақсақал
Берді хабар біздерге.
Бөтен хабар бермеді,
Келетін шақ болса да,
Әзір Қылыш келмеді.
Сый саулықты ал-дағы,
Кете берші, тілеуші,
Неге керек саған ел?
Керегіңді ал да, жүре бер,
Қарамай, сен, – деді.

Жұбаныш ақыл біледі,
Осындай хабар болғасын,
Бөтентаудай биікке
Шығайын деп жүреді.
Ел шетінде бар еді
Қарадөңнің қаласы.
Жеткендей еді бір қолға
Жинаған дәулет, қарасы.
«Елге қиын салар, – деп,
Атаңа нәлет бұл ындыс
Осы біздің елге барар, – деп,
Алыстан қарап алайын.
«Биіктау» деген таудың
Үстіне шығып алайын.
Биіктігі сол еді:
Түссе, адам көрінбейді
Айналасы қамыстан.
Басына шықса, көруші еді
Алыстағы қараны.
Бір күндері болғанда,
Бөтентауда тұрғанда,
Алыстан көрді бір қара.
Көргеннен соң қараны,
Бөтентаудан құлады.
«Алайын», – деп хабарға,
Сол қараға барарға.
Жұбаныштай ер еді,
Соған құлап жөнелді.
Арасы сексеуіл, жыңғыл ну еді,
Қалыңдығы бұл еді.
Бөтентаудың басынан
Жүз кісі әскер көріпті.
«Жетім-жесір алдық, – деп, –
Олжаға батып қалдық», – деп,
Жүз кісіге бас болып,
Қылыш ханың қас болып,
Қарадөңді өлтіріп,
Талқандап оның қаласын,
Шулатып қатын-баласын,
Еліне бұрын барарға,
«Салайын», – деп хабарға.
Қашаннан жүріп, ел алған,
Ноғайдан неше кек алған.
«Елге таман барамын,
Жатып, демді аламын.
Ноғайға тағы шабам», – деп.

Сонда Жұбаныш сөйледі:
– Асықпашы, батыр-ай,
Қорықпашы, япыр-ай.
Атаңа нәлет, сен ындыс,
Мақтанасың, Қылыш хан,
Сөзіме енді құлақ сал.
Мен – Ноғайлы елімін,
Елден шыққан ерімін.
«Қылыш хандай ындысты
Алармын, көрсем», – деп едім.
Тұр едім көріп қолыңды,
Білейін деп тұр едім,
Сендей, ындыс, шамаңды.
Мен – Қарадөң баласы,
Менің атым – Жұбаныш.
Тыңдап, салып құлағың,
Ұрысар болды уағым.
Ақ сүңгіні беруге
Ерге бола ма тұруға?
Астыма мінген Қара ат-ты,
Жануар құстай қанатты.
Қамалып тұрған ындысқа
Жұмсады батыр болатты.
Араға түсіп ындыстар,
Қылыш ханды қорыды.
Қарт бурадай қасқайып,
«Алла!» – деп ұран салады.
«Еліңді алдым», – дегесін,
Құм сағыздай сазарып,
Қаны қашты бозарып,
Өз-өзінен долданып,
Батыр жаман қорланып,
Үлкен соғыс болады.
Қаңбақтайын жұмалап,
Жұмсады найза сабалап,
Ындыстың басы құлады
Қара жерге жұмалап.
Әрқайсысын әр жерде
Найзалады қуалап.
Өлгеннен соң нобайлап,
Өлтіруге қолайлап,
Ындыстың кетті сәндері.

«Бізге болды солай, – деп, –
Болмайды екен оңай, – деп, –
Құлады таудан Қылыш хан
Жасырынатын тоғай», – деп.
Жұбаныш шапты тоғайды-ай,
Қылыш етті тойынды-ай.
Тұрмады жаудың қасында,
Талайдың түсірді басын-ай,
Қысқартып иттің жасын-ай.
Қарсы тұрып, тоғысты,
Мұндай етіп соғысты.
Көбі қашты еліне,
Артынан қуып бұл жетті,
Бірталайын меңдетті.
Қатын менен баласын,
Ындысқа көрсетпей, шулатты.
Алып барып еліне.
Кірді туған еліне,
Жеткізіп қанды жеріне.
Қашқанының артынан
Жұбаныш қуып жетеді.
Ақ сүңгіні салады,
Жығылып шіркін қалады.
Жер жазықтап ол дағы
Топыраққа барады.
Қырылды ындыстың
Бірі қалмай, қарашы.
Тап келеді далада
Жұбанышқа анасы.
Дорба салып мойнына,
Тезек теріп жүр екен,
Ен далада мұңайып.

– Аспандағы жұлдызым,
Судағы берен құндызым,
Ішімнен шыққан уызым –
Жапанда жүріп зарлаған
Есітер ме екен дыбысым?
Шақырсам, қолға қонар ма?
Жалғызынан айырылған
Біздей сорлы оңар ма?
Заманым менің түзеліп,
Бұрынғыдай болар ма?
Қан төгіліп көзімнен,
Қалды дүние өзімнен.
Атаңа нәлет, бұл ындыс
Ойды менің көзімді,
Құртуға қалды өзімді.
Есітер ме екен жалғызым
Зарлаған менің сөзімді.
Естісе оның құлағы,
Келер еді шырағым.
Бұрылуға шама жоқ,
Залым қалмақ алғандай,
Енді болды арманда-ай.
Сонда кемпір мұңайды,
Жапанда жүріп жылайды.
Артынан еріп Жұбаныш
Анасының келеді.
Айтқан сөзін естіп,
Соңынан қалмай ереді.

Алдынан шығып Жұбаныш,
Анасына сөйледі:
– Артық туған данамыз,
Сен едің туған анамыз,
Мен едім сіздің балаңыз.
Ындыстың көрдім қаласын,
Қалмақтың көрдім шамасын.
Тоғыз ай, он күн көтерген
Қайран менің анамсың.
Танымасаң өзімді,
Тыңда менің сөзімді.

Сонда кемпір сөйледі:
– Айналайын, жас бала,
Кеселеп менің алдымды,
Басыма күн туды,
Үйге барсам, сабалап
Қатын мен бала тұрады:
«Өлтірем, – деп, – өзімді»,
Жұлады талдап шашымды,
Кесейін деп басымды,
Қысқартуға жасымды.
Қорлады менің өзімді,
Тыңдамайды сөзімді,
Танымай тұрмын мен, – деді.

Жұбаныштай жас бала
Атынан түсе қалады.
– Жалған емес сөзім, – деп, –
Балаң едім өзім, – деп, –
Жұбаныш балаң – мен, – деді,–
Менің шешем – сен, – деді, –
Сынайын десең, шешеке,
Мамаңды маған бер, – деді.
Сонда кемпір қарады.
«Қарағым менің сен бе?» – деп,
Омырауын бұл ашып,
Кемпір жақын барады.
«Жасымда емген мамам, – деп, –
Сен едің менің анам», – деп,
Аузына салып Жұбаныш,
Емшегін сорып қалады.
Танығасын бір-бірін,
Екеуі атқа мінеді.
Қылыштайын қалмақтың
Жылатқан екен баласын,
Көргесін шамасын,
Алды жинап қарасын.
Шұбыртып елге айдады
Ындыстың қатын-баласын.
Шешесіне өзінің
Жорғаны таңдап мінгізді,
Торқаны таңдап кигізді.
Қасына қосып бір қосшы,
Тәрбиемен жүргізді.
Қалмақты айдап еліне,
«Жеткізем», – деп жеріне,
Келеді айдап батыр-ай.
Жақындады, япыр-ай!
Жаяу жүріп, қаңғырды.
Шарасы бар ма, пақыр-ай?
Елге жақын келгенде,
Жұбаныш озды еліне,
Бұрынғы қонған жеріне.
Жеріне келсе, елі жоқ,
Елсіз жерде тұрғасын,
Ырғалып тұрған шөбі көп.
Жұбаныш сонда келеді
Әкесінің қасына,
Моласының басына:
«Артық туған бабамыз,
Талайды көрген данамыз,
Алыс сапар жол жүріп,
Келеді-ау бүгін балаңыз.
Алдымда туған аға жоқ,
Күн туды, әке, біздерге.
Артымда туған інім жоқ,
Ерліктен басқа мінім жоқ.
Сөйлесер едің, әкежан,
Бұрынғыдай тілің жоқ.
Оқиын Құран басыңа,
Келіп тұрмын қасыңа.
Беретін жауап тілің жоқ,
Басыңа келдім енді, – деп, –
Құдай күнің берді», – деп.
Оқып Құран басынан
Шығып кетті Жұбаныш
Әкесінің қасынан.
Шұбыртып жесір келтірді
Өз орнына қондырды.
Жұбаныштай батырдың
Қылыштың елін шауып келгені.

Жұбаныш бір күндері кеңес құрды, «Тағы қалмаққа аттанайын» деп айтқаны:
– Жер шамасын көрейін,
Қияға көзім салайын,
Қызылбас пен ындыстың,
Жүріп, елін көрейін.
Ар жағында қалмақ-ты
Тістетер бір күн бармақты.
Шамасы келсе, ноғайды
Бұл қалмағың алмақ-ты.
Ноғай деген бұл халық –
Толып жатқан байтақ ел.
Үшқиян – деген жақын жер,
Ағынды дария су еді,
Жағасы балқаш, ну еді.
«Қалмақ келіп қалар, – деп, –
Жесірлікке алар, – деп, –
Үстімнен дүбір өтпесін,
Басыма қорлық жетпесін.
Өзім тірі тұрғанда,
Ата жолын қуайын.
Ындысқа кегім кетулі.
Қорлығына мекен өтулі.
Алған менің қаламды,
Өлтірген менің бабамды.
Аямаспын ындысты,
Шамам келсе дүниеде.
Істеген ісі жаман-ды.
Ойламай ма ер жігіт:
«Қорлық көрсе намыс», – деп.
Ноғайлы халқым – ел, – деді, –
Ақсақалдар жиналып:
«Жолығалық, кел», – деді, –
Жасы жеткен қарт анам,
«Тапсырамын мен», – деді»

Ақ сақалды данасы,
Бірқатары шалдардың
Сонда келді шамасы.
Жұбаныштың бұл көпке
Айтқан сөзін қарашы:
– Жасы үлкен даналар,
Бұрын туған бабалар,
Қызылбастан ел алса,
Енді бізді қамалар.
«Сындырдым, – деп, – белдерін,
Суалттым, – деп, – көлдерін.
Бетегелі, боз бұйрат,
Аламын, – деп, – жерлерін,
Кетейін деп мен тұрмын,
Ындыстың естіп елдерін.
Іздесем, ақыр табармын,
Солардың мекен жерлерін,
Мынау тұрған – анамыз,
Жасаңдау еді балаңыз.
Алла оңғарса сапарды,
Алысқа кетіп барамыз.
Тапсырдым Аққа мен, – деді, –
Жамандық көрер жер болса,
Жәрдем берің, ақсақал,
Ағайын-туған, ел, – деді, –
Баратұғын жерімнің
Қиғаш екен арасы.
Айтушы еді Қарадөң:
«Жүдә алыс, – деп, – шамасы.
Тоқсан күндік жол, – деді, –
Жиырма күндік шөл, – деді, –
Арасы – батпақ, дөң», – деді.
Өзінің тірі күнінде:
«Іздеме, балам, сен, – деді, –
Қайырылып жауға бармайды,
Кеткен қайтып келмейді».
Ақсақалдар, не дейсің,
Барамын кетіп мен? – деді.

Сұлтан деген бір шалың
Сонда тұрып сөйледі:
– Жұбаныштай баланың
Оңғарсын Алла сапарын!
Өзің кетіп барасың,
Үстіне дұшпан келмесе,
Залым қорлық бермесе,
Біз отырмыз, шықпастан,
Зәре тимес ноғайдан.
Жақсы-жаман болса да,
Көрерсің, балам, Құдайдан.
«Барамын», – деп ат міндің,
Бұл ындыстың елі еді.
Алдыңызда Қарадөң
Деген бір шөл жатыр.
Бір сөзінде өзінің
Айтушы еді Қарадөң:
«Арасы алыс дөң, – деуші ед,
Өзі алыс шөл, – деуші ед.
Сол себептен бара алмай
Жүруші едім мен», – деуші ед.
Ол шөлді, балам, не етесің,
Қалай алыс кетесің?
Шөлдің алыс шамасы,
«Отыз күндік жер», – деуші еді.
Астыңа мініп барасың
Қарадөң мінген Қара атты.
Тұяқтары болат-ты,
Қолаңсада ол еді
Ұшқан құстай қанатты.

Сонда Жұбаныштың қартқа айтқан сөзі:

– Ілгергі туған ағалар,
Жақсы-жаман көп көрген
Бәрің де білгір даналар,
Мен мінемін Қара атты.
Құс секілді жануар,
Төрт аяқта бар-ды қанаты.
Атадан қалған адырна,
Белге будым болатты.
Қу жебені қолға алдым,
Шарайна киіп үстіме,
Дулыға кидім басыма.
«Барам», – деп жауға кезендім.
Бір ноғай ермей қалушы ед,
Қашаннан-ақ қасыма.
Ақ сүңгіні байлаған,
Жүрерге жолын сайлаған,
Тапсырып Аққа, кетем, – деп, –
Ындысқа бармай, не етем? – деп, –
Әкеме еткен қорлығын
Сол ындысқа етем, – деп,
Атқа мініп алғанда,
Ақсақал мен даналар,
Бәрі үлкен ағалар,
Келіп тұрды ноғайлы
Жұбанышты қамалап.
Анасы келіп қасына,
Сөз сөйледі шамалап:
– Жұбаныштай перзентім,
Қолыңды көтер сүйейін,
Берейін бата мен, – деді. –
Алланың шері – Аршылан,
Қысылатын жер болса,
Шаһимардан кел, – деді
Жалғызға жәрдем бер, – деді. –
«Рүстем-Дастан» деген бар,
Ол – Аршыланның досы еді.
Жұбаныштай перзентім
Саламат келер күн болса,
Ендігі қалған жасымда
Тілегім менің осы еді.
Әулие, шайқы қолдасын,
Рүстем-Дастан, Алланың
«Аршылан» деп ат қойған –
Солар болсын жолдасың,
Ындыстың жолы оңбасын.
Атаңнан қалған көк алмас,
Сермесе, кеспей қалмаған.
Қолыңа алған ақ сүңгі,
Сауыты мен шарайна,
Онан өтпей қалмаған.
Дұшпаныңа барғанда,
Жақындасып сөз айтпа,
Азғана сөйлесіп, кеткейсің.
Перзентім, енді кел, – деді, –
Оң қолыңды бер, – деді, –
Алла оңғарсын жолыңды.
Тапсырдым Аққа мен, – деді.

Сонда тұрып Жұбаныш.
Қара атқа мініп жөнелді.
«Тапсырдым, – деп, – Аллаға»,
Үйден шығып барады.
«Тобылғылы» деген тау еді.
Қашаннан ындыс жау еді.
Ол үйіріп жан ұстаған
Талайдан мықты хан еді.
Ындыс деген халыққа
Ие болған асыл жан еді.
Әскер жиып, алдынан
Ноғайға таман барады.
Мың жарым кісі әскермен
Шыққан екен алдынан.
«Үшқиянға жетем, – деп, –
Ноғайды талқан етем, – деп, –
Олжаға малын салам, – деп, –
Ноғайдың жерін алам», – деп, –
Алты айлық азық бұл алып, –
«Бұл алты айда, не қылып,
Жетпей қалай қалам? – деп, –
Ноғайға жетіп алғасын,
Азықты сонан алам», – деп,
Мейманасы тасқаны.
Есепсіз батыр жол жүрді,
«Жетейін», – деп, мол жүрді.
Астындағы Қара ат-ты,
Буады белге болатты.
Аямады Жұбаныш,
Қатты жүріп бұл атты.
Артында жатқан қара тау
«Мұнар» деген тау еді,
Өзі биік жар еді.
Сол таудың шықты басына
«Жетпей қалай қалам?»
Жаны жоқ еді батырдың
Аттан басқа қасында.
Сонда Жұбаныш тұрып сөйледі:
– Көлденең жатқан қаратау,
Басың мұнар қараңғы-ау.
Байтақ ноғай ел еді.
Ішінде ері көп еді.
Ар жағыңда жалғыз болғасын,
Тумадан тума болмады,
Жалғыз адам бармады.
Аттанып жолға жүрсем де,
Жалғыз кетіп барсам да,
Мырза мен би келмеді.
Көкіректе шыбын жан
Тапсырдым Аққа мен, – деді, –
Рүстем-Дастан – ер, – деді,
Алла шері – Аршылан,
Шақырамын ерлерді.
Жау қарасы көрінсе,
Сіздер жәрдем бер, – деді.
Қыдыр ата, жар болып,
Қырық Шілтен, қолдай көр.
Жолымды, Құдай, оңдай көр.
Көлденең жатқан қаратау,
Аттанған шығар ындыс – жау.
Көрініп тұрған қара жер
Ағарған енді шаң болды.
Шаңды көріп алғасын,
Жұбаныш әр нәрсеге таң болды.
Батыр таудан құлады,
Алладан медет сұрады.
Іздегені жау еді,
Құламай батыр қалай тұрады?
Аяңдамай, желеді.
Құйындайын бұрқырап
Жапанда жалғыз келеді.
Тәуекелмен іс қылған
Сондай тұқымды ер еді.
Ол ындыстан аттанған
Мың жарым әскер сол еді.

Сонда хан мың жарым әскер шығарған екен: «Ноғайлы келе жатыр», – деп.

Жұбаныш қараны көргесін,
Жау екенін білгесін,
Қарсы келді тебініп,
Омырауынан тер сорғалап.
Қорықсын ба ындыстан?
«Көп екен», – деп қорғалап.
Астына мінген бұл Қара ат
Құйрығын тігіп, қамшылап,
Тер шыққасын, қызады.
Маңдай тері тамшылап,
Қарыштап аяқ басады,
Бұрынғыдай болмады.
Терлегесін жануар
Адымын қатты ашады.
«Жібер», – деп сонда басын-ай.
Жетіп келді ындыстың
Мың жарым кісі қасына-ай.
Келгендігі ындысқа
Жұбаныштың осылай.
Ындыс деген көп халық,
Алып келді қамалап,
Тұра қалды жағалап.
Ортаға келіп бұл тұрды,
Бір Алллаға паналап,
Он екі жілігін
Он екі мыңға санап-ай,
Қамаған жауға қарамай.
Сонда ындыс сөйледі:
– Жылқының міндің қарасын.
Жарқыным, қайда барасың?
Білмей ме екен жас бала
Өзінің қайрат-шамасын?
Қолыңдағы найзаңыз,
Болмайды енді айлаңыз.
Қамап тұрған ындысқа
Келе ме, байғұс, шамаңыз?
Қайта жүр, бала, сіз, – деді, –
Сіздің елге барамыз.
Елден шықтық ноғайға,
Көрсек, елін шабарға.
Олжа қылып мал-басын
Ол ноғайдың аларға.
Баста сен бір еліңе,
Тауып бер бізге жеріңді.
Өлмеймін деп ойлама,
Бізіңменен ойнама,
Қамап тұрған ер, – деді, –
Боламысың осынша
Көп халыққа тең? – деді, –
Түк ашуда пайда жоқ,
Өлесің, сорлы, сен, – деді, –
Өлмеймін десең бейшара,
Еліңе бастап жүр, – деді.

Сонда Жұбаныш сөйледі:
– Мен – ноғай деген ел, – деді, –
Мекенімді сұрасаң,
Еділден шыққан кең сала,
Ноғайдан шыққан ер, – деді, –
Бастайын ба енді мен? – деді, –
Аузыңа келген сөзіңді
Сөйледің-ау, ындыс, сен, – деді, –
Ұстадым алмас қолыма,
Салармын, ындыс, жолыңа.
Аламын деп тұрсың ба,
Жалғыз ғой деп өзіңше?
Еліңді іздеп табарға,
Ындысты қоймай шабарға.
Артымда жүрген әскер көп,
Ілгері озып мен келдім
Болатұғын хабарға,
Еліңді іздеп табарға.
Бес мың кісі қолым бар,
Енді, ындыс, сорың бар,
Атың менен тоныңды
Олжа етіп аларға
Ойлаған менің ойым бар.
Еліңе хабар айт сенің
Тобылғылы тауға жиналған
Көп ындысты алсам деп,
Келемін соған мен, – деді.

Сонда ындыс сөйледі:
– Жерімді менің сұрасаң,
Тобылғылы тау, – деді, –
Іздегенім сұрасаң,
Еділ деген су, – деді, –
Жағасы – қалың ну, – деді, –
Жер сауыры – бұл, – деді, –
Әңгімені көп айтпа,
Баста енді соғысты.
Енді өлесің сен, – деді.

Ер еді артық айлалы,
Көлденеңнен қолға алды
Жұбаныш сонда найзаны.
Бір шабуыл жанына
Батыр етті пайданы.
Найзасын алып қолына,
Ұрысатын жаулардың
Сонда салды жолына.
Сермеді, найза қолға алып.
Жұбаныш сонда ақырды.
Рүстем-Дастан, Аршылан –
Екі ерді шақырды.
Жеңейін деп ойлады
Ындыс деген кәпірді.
Найзасын салып ындысқа,
Апшысын жаудың қуырды.
Көрмегенге таң болды.
Ұрысқан жерін қараса,
Қызыл жоса қан болды.
Өлген адам үстінен
Қара ат шауып басады,
Ындыс қорқып сасады.
Күні-түні соғысты.
Бұл төрт күнге толады.
Күн қараңғы болады,
Ындыстар қашып тарады.
Ағарып таң атқанда
Жұбаныш дөңге көз салған.
Ешбіреуін көре алмай,
Сай-саладан қарады,
«Тағы да қалмақ бар ма? – деп, –
Кеткен екен заңғар, – деп, –
Жетейін, – деп, – еліне,
Тобылғылы тауына», –
Жұбаныш батыр салады.
Күні-түні жол жүрді,
Қисапсыз көп мол жүрді.
Еліне хабар тиіпті,
Мұнан бұрын қалмақтар
Еліне келіп жетіпті,
Ханға хабар етіпті.
Күні-түні шапқылап,
Еліне жетті жалбақтап:
– Бізге қиын болды, – деп, –
Ноғай келіп қалды, – деп, –
Қатын менен баланы
Ноғай талап алды, – деп, –
Артында оның бар, – деді, –
Бес мың кісі қолдары.
Әскері оның көп екен,
Қазылып жатыр жолдары бұл, – деді.
Озып келген бір адам:
– Қолында бар найзасы,
Көп екен жауға айласы.
Шапсақ, қылыш өтпейді.
Онан да жақын баруға,
Қолымыз қорқып, батпады.
Қу жебесі қолында,
Кейінгі қалған ындыстың
Жүрген шығар соңында.
Ілгері кетті хабарға,
– Ханымызға айтар, – деп, –
Жинап әскер алар, – деп, –
Ханымыз барса ноғайға,
Басын кесіп алар, – деп, –
Сормаңдай өліп қалар, – деп, –
Астында жүйрік Қара ат бар,
Тек сермесе, кеседі,
Жанында кескір болат бар.
Не қылса да, қоймайды,
Жарағы қанға тоймайды.
Ортада қамап тұрғанда,
Шамырқанып, шамданды,
Буырқанып, бусанды,
Қалмаққа құтырып оқ атты,
Жұмсады қатты болатты.
Көрген адам айта алмас.
Жылқы деп бұл атты.
Атқан оғы іркілмей
Нешесінен өтеді.
Ортаға атқан бұл оғы
Нешелерді бұл тесіп,
Шетке шығып кетеді.
Қолында бар-ды жебесі-ай,
Көрмеді жөнді шегедей.
Жалғыз келді оңаша,
Қайраты мықты, тамаша.
Мың жарым кісі қамады,
Келмеді сонда бір жанның
Бұл адамға шамасы.
Бұл пәле екен табылған
Жалмауыздай, қарашы-ай.
Ханы сонда ақырды,
Әскерлерін шақырды.
Тұрмады әскер бапталып,
Бәрі шығып, шабады,
Мұрсатқа қоймай жапырып,
Хан бұйырғасын шақырып.
Ханға келді қашқаны,
Тұра ала ма сасқаны.
«Жалғыз болса бұл адам,
Етерміз, – деп, – ұйығын,
Кесерміз, – деп, – мүйізін»,
Көп әскердің ішінде
Ханы жүрді бас болып.
«Көрейін, – деп, – ноғайдың,
Жалғыз болса шамасын.
Кім өлтірсе сол алсын
Астындағы Қарасын.
Және алсын қолынан
Қылышы мен найзасын,
Тарылтсын – деп, – тынысын.
Шығармай, жылдам өлтір, – деп, –
Сол ноғайдың тынысын».
Алдымен келді ерлері,
Ханынан бұрын «жетем», – деп.
Жалпылдап шауып келеді,
«Ат-тонын олжа етем, – деп, –
Қаңғырып жүрген бұл ноғай
Олжа қылмай, не етем?» – деп.
Жұбаныш сонда Қара атты
Мініп алып шабады.
Топырағы кетеді
Құйындайын бұрқырап.
Кесек-кесек кетеді
Табанынан зырқырап.
Бұрылмады батыр-ай,
Салды «Алла!» – деп айғайын
Жұбаныш сонда, япыр-ай.
Дауысын естіп ындыстар
Зәресі кетіп сасады.
«Ермін» деген немелер
Түсі кетіп қашады.
Найзағайдай ойнады,
Шабысқа Қара ат тоймады.
Ол дыбысын қарасаң,
Күркіреген күндей-ді.
«Қайратымды біл», – дейді.
Бұрынғыны тастап Жұбаныш,
Енді нағыз шындайды.
Алдына келген ындысты,
Қылыш шауып ұндайды.
Көрмеген екен сормаңдай
Қырғын салған мұндайды.
Қайратын көріп, сасады,
Әр жаққа ындыс қашады.
Шығармады биікке-ай,
Оны қуып киіктей,
Сай-салаға қамады.
Тығылғанын табады,
Балдағы алтын көк алмас,
Соныменен шабады.
Бұл батырға шабуға
Ендігі жерде хан керек
Хан болса, сорлы не қылсын?
Оған дағы жан керек.
«Барайын, – деп, – қалаға»,
Ол да қашты қайырылмай,
Ұрысуға шыдамай.
Бара алмады қалаға,
«Кетейін, – деп, – далаға,
Қалың қамыс араға.
Кетермін, – деп ойлады, –
Көрінбей ол қараға».
Жазық бір жердің даласын,
Жұбаныш көріп қалады.
Қашқан ханның қарасын.
Қасында бар он кісі
Бұрыннан жолдас шамасы.
«Ашылсын, – деп, – араға,
Барайын, – деп, – қалаға»,
Қашқан екен ол сорлы,
«Жеткізбен, – деп, – қараға».
Жұбаныш қуып келеді.
Атының басын бұрады,
Қараны көріп алғасын,
«Кетпесін, – деп, – далаға»,
Шыға қашты қараға.
Жазылып келіп, бүгілді,
Омыраудан тері төгілді,
Шортандай белі бүгілді.
Аузын ашып арандай
Артынан жетті, япыр-ай.
Жақындап келді батыр-ай.
«Қашқанменен, қоймас, – деп,
Құр қашқанмен, болмас», – деп,
Тұра қалды қайырылып,
Жолдасынан айырылып.
Басқасы тұрды кідіріп,
«Ханды тастап кетпелік,
Құр қорқақтық етпелік,
Егер жеңсе ханымыз,
Сонда кірер сәніміз.
Хан жеңілсе, бұл қамыс
Ішіне қашып барайық»

Сонда келіп Жұбаныш,
Ындысқа сөз сөйледі:
– Астыңа мінген – сұр, – деді, –
Әуре қылып, ындысым,
Қаша бермей құр, – деді, –
Аты-жөнің айтшы сен,
Іздегенім – сіз, – деді, –
Сөзіме құлақ сал, – деді, –
Өлмей тұрып, атыңды айт,
Сұрап тұрмын мен?! – деді.

Сонда ханың сөйледі:
– Ақылсыз ноғай – сен, – деді, –
Ындыс деген – мен, – деді, –
Әңгіме саған не керек?
Соғысалық, кел! – деді.

Артынан келген тебініп,
Жалмауыздай емініп,
Қорықсын ба ындыстан,
Тұрсын ба кейін шегініп,
Екеуі қатар шабысты,
Найзаны қатар салысты.
Ындыстың салған найзасы
Ұңғысынан омырылып,
Найзасы сынып қалады.
Жұбаныштың найзасы,
Салғанда оның айласын,
Ұстаған жерден жапырылып,
Омырылған екен ұңғысы.
Алмаспенен шабысты.
Сауыт пенен шарайна
Үстінде оның бар еді.
Темірден өтпей қаруы,
Сермесе де қалады.
Сонда тұрып Жұбаныш
Қорамсаға қол салды.
«Қалмайын – деп, – ноғайдан»,
Қалмақ та сонда оңталды.
Жұбаныш артық ер еді,
Қыбырлайтын жер еді.
Сұр жебені қолға алып,
Батыр атып қалады.
Атқан жерін қарашы,
Жұтқыншақтан өтеді,
Қалмақтың басы жерге жетеді.
Ханы өлген соң, сормаңдай,
Қасындағы он кісі
Баяғы айтқан қамысқа
Жасырынып қалады.
Сытырлаған қамыстан
Дауысын естіп алыстан,
Он кісінің аты да
Шаршаған екен шабыстан,
Онын бірдей өлтірді.
Жұбаныштай батыр-ай
Қарамады «олжа» деп.
«Көрейін, – деп, – шамасын.
Алайын, – деп, – қаласын,
Бірқатарын қырғасын, –
Ханның салған сарайын»,
Сарайына барады.
Ішінде тұрған қолдардың
Қырып салды талайын.
Енді көрді шамасын,
Шулатты қатын-баласын.
Оттатпады ол атты,
Өзі де тамақ татпады,
Демалып, кідіріп, жатпады.
Ат құйрығын өргесін,
Жау қайратын көргесін,
Тілегін Алла бергесін,
Ындысқа салды ойынды,
Қатты қылды тойынды.
«Жау келеді» деген жоқ.
Бұл ындыстың ойында.
Шұбырды ындыс баласы,
Көп екен оның қарасы.
Көп те болса, не қылсын
Келмейді оның шамасы.
Айдады қуып жеріне,
Жеткізем деп еліне,
Жалаңаяқ, жалаңбас,
Қолдарын байлап, айдады.
Жүрді қатты аяңдап,
Тұрмады жерде баяндап.
Күні-түні жүргізіп,
Ындысқа тыным бермеді.
Бір күндері келеді
Үшқиянның бойынан
Ноғайлының көрді қарасын,
Елінің көрді шамасын.
Жесір менен жебірдің
Елі көрді қарасын.
Жұбаныш жүрді ілгері,
Барайын деп хабарға.
Анасына жолығып,
Сәлемдесіп қаларға.
Жерінің жазық даласы,
Ішінде оның бар екен
Бес жасар Сүйініш деген баласы.
Ауылға жақын келгенде,
Алдынан шықты анасы,
Ол құшақтап баласын.

Сонда Жұбаныш сөйледі:
– Артық туған анамыз,
Ақылы асқан данамыз!
Дені сау ма, қарт ана,
Қолыңда тұрған балаңыз.
Астана халқым аман ба?
Барған жерім ындыстың
Тобылғылы тау еді,
Шүкір, денім сау еді.
Ындыс ханын өлтіріп,
Айдадым қатын-баласын,
Тартып алдым қаласын,
Жетім мен жесір айдадым,
Анау – соның қарасы.

Кемпір сонда сөйледі:
– Сау-саламат келдің бе?
Жұбанып көрген қарағым,
Омыртқада жұлыным,
Немере туған құлыным.
Жазық құба дөңіңіз,
Тап өзіңіз көргендей
Мұнда қалған еліңіз.
Бұрынғыдай түзелді,
Сіздер қайтып келгесін,
Қарағым, енді бұл заман.
Біз – тұрған анаңыз,
Қолымда тұрған, қарағым,
Мынау – Сүйініш балаңыз.
Алдыңа алып, сүйінші,
Сүйініп көрген балаңыз.
Атының басын бұрады,
Жақындап батыр сұрады:
«Берсең, берші, ана», – деп,
Қолына алып тұрады.
Біразырақ қыдырып
Ат үстінде жүреді.
«Енді мынау – бала, – деп, –
Балаңды алшы, ана», – деп,
Атынан түсіп жазыққа,
Ат байлады қазыққа.
Екі бірдей шәрді алып,
Келген жері осы еді.

СҮЙІНІШ

Қарадөңнің баласы –
Жұбаныш деген ер еді.
Он жас пенен он бесте
Атқа мініп, кек алған.
Жұбаныш атқа мінгесін,
Ноғайлы халқы демалған.
Баласыз болып бұл жүріп,
Баба түкті Шашты Әзіз –
Кереметті пірлерге
Отырып үйде сиынған,
Сол секілді ерлерге.
Алладан тілеп жүргенде,
Қатынынан бір ұл туды.
Сүйініп, туған баланың
Атын қойды – Сүйініш.

Сүйініш асық ойнады,
Ойынға ол тоймады.
Ойын менен күлкіге
Сүйініш жүріп молықты.
Асық ойнап жүргенде,
Ноғайлының бір шалы
Сүйінішке жолықты.
Асық, сақа қолға алып,
Жалаңаяқ, жалаңбас,
Бара жатыр бала қозғалып,
«Балаларға жетем,– деп, –
Ойнамай асық, не етем?» – деп.
Ноғайлының бір шалы:
«Тұра тұр, бала, сен, – деді, –
Жолығамын мен», – деді.
Бара жатқан бала жүгіріп
Тұра қалды кідіріп.
Қасындағы бұл шалы:
«Баласы кімнің сен? – деді, –
Жөнінді енді айт», – деді.
Сонда бала кідіріп,
Сақасы бар қолында,
Балалықтан басқа жоқ еді
Ол баланың ойында.

Сонда Сүйініш сөйледі:
– Жасың үлкен бабасың,
Сұрайсың кімнің баласын?
Әкемнің аты – Жұбаныш,
Өзімнің атым – Сүйініш,
«Ойнайын», – деп барамын
Көрінген анау балаға.
Жолдасымнан қалдырып,
Қалдырдың ғой мені бәлеге.
Ар жағымды білмеймін,
Көргенім жоқ мен, – деді.

Сонда қартың сөйледі:
– Арғы атаңды білемін,
Қарадөң деген қарт еді.
Өзің әкең – Жұбаныш
Жұбанып көрген бала еді.
Сүйініш бала сен бе едің,
Ойнағаның асық жөн бе еді?
Он жасыңа жеткенің,
Асық ойнап, не еткенің?
Атаңа тартып тумадың,
Атаның жолын қумадың.
Әкең еді Жұбаныш –
Адырнасын қолға алып,
Ел шетіне жау келсе,
Жүруші еді долданып.
«Дұшпанға кегім кетер, – деп, –
Қорлығы мұның өтер, – деп, –
Құр жүргенім бекер», – деп.
Он жасында әкең ел алған,
Ындыс пенен қалмақтан
Жапанда талай кек алған.
Жұбаныш таққа мінген соң,
Бұл Ноғайлы демалған.
Жыламаған Ноғайлының
Қатыны мен баласы.
Асықпа, балам, асықпа,
Сөзімді аңдап қарашы.
Іздеп келдім мен сені:
«Жұбаныштан Сүйініш
Туды» деген сөзбенен,
Көруге келдім көзбенен.
Ұмтыласың асыққа,
Асық құрысын асықпа,
Тіл алсаң, бала, сен,– деді, –
Ноғайдың шетін жау алды,
Оны алған – қалмақ ел,– деді, –
Ішінде оның ханы жоқ,
Артық туған ері жоқ
Шаруа ноғай ел еді.
Оның ішінде байы көп,
Мырза менен шал еді.
«Малдың жайын етем, – деп, –
Малды бақпай, не етем? – деп, –
Ел шетіне қонам, – деп, –
Жұбаныштың қасында
Үстімнен дүбір келмес, – деп, –
Дұшпаным қорлық бермес», – деп.
Жұбаныштай ерлерің,
Алпысқа жасы толған соң,
Өзі егде болған соң,
Шықпай отыр далаға,
Артында бала болған соң.
Ақылды болсаң, кетпеші,
Ақылсыз болсаң, кете бер,
Кеткен балаға жете бер,
Анау тұрған балаға.
Тыңдамасаң сөзімді,
Кете бер енді далаға.
Жұбаныш пен Қарадөңдей
Атадан бол садаға.
Бүйтіп адам болғанша,
Барғайсың жылдам молаға.
Менің атым – Нұр, – деді, –
Сөзімді байқап тұр, – деді, –
Ноғайлының шетін жау алды.
Оны алған – қалмақ жау, – деді.

Сүйініш енді сөйледі.
Сөйлегенде, не деді?
– Жасың үлкен сіз, – деді, –
Ойнаған бала – біз, – деді, –
Барушы едім жүгіріп,
Жалаңаяқ, жалаңбас
Өзіммен қатар балаға.
«Әкем тірі тұрғанда,
Келе ме, – деуші едім,
Ноғайлы халқы қараға? –
Қызылбас пен бұл ындыс
Көзін салмас, – деп едім, –
Қатын менен балаға».
Жасың жетіп, жан ата,
Сақал-мұртың ағарып,
Келдің ғой қатты қабарып:
«Қалмақ елді алды, – деп, –
Болмайсың енді адам», – деп, –
Онға жаңа мен жеттім –
Ойнаушы едім баламен,
Жүруші едім даламен.
Не қылғаның, жан ата,
Кейігенің балаға?!
Құмармысың, жан ата,
Қаңғыртуға далаға,
Мені сілтеп бәлеге?
Мен еркелеп жүруші ем
Ата менен анаға.
Асықтан басқа шықпадым
Жалғыз өзім далаға.
Еш нәрсені көрмеген
Оңай бола ма балаға?

Сонда қартың сөйледі:
– Бұрынғы өткен заманда
Ілгері қатар теңімен,
Ноғайлының елінен –
Орақ пенен ер Мамай
Сегіз бенен тоғызда
Қозанды алды, шырағым.
Қарасай мен ер Қази,
Ол – Орақтың баласы,
Жеті менен сегізде
Қондыкер шәрін бұл алды.
Мұны байқап қарашы,
Бұлардың жасы бұл қалай?
Сегіз жасқа келгенде,
Ұрыспай барып, кек алған
Батыр хан деген қалмақтан.
Үйде қалған Қарасай
Мінейін десе, аты жоқ,
Асынар қару, заты жоқ.
«Қарасай көкем келер, – деп, –
Басыңды, қалмақ, бөлер, – деп, –
Үш күн тұрмай, жылдам көн,
Көкем келіп қалар», – деп,
Үйде қалған Қарасай,
Сыралғы сыйлық бұл алды.
Ер Қазидың ақылы
Жасыңнан сенің бұл қалай?
Төрт жасына жеткенде,
Ақжонасұлы Ер Кеңес,
Жасы алтыға келгенде,
Қара деген қалмақтың
Мұсылман қылған қаласын,
Жылатқан қатын-баласын.
Мұны, балам, біл, – деді, –
Қараның қызы Қарлығаш
Жұптыға алған ер, – деді, –
Кеңестердің ақылын,
Жүрегінің батылын,
Он жас келгесін басыңа,
Сол ердің қарашы, қарағым,
Қаншаға келген жасына.
Сонда Сүйініш жабықты,
«Тастайын, – деп, – асықты»,
Даладан келіп үйіне,
Шешесіне келе сөйледі:
– Айналайын анамыз,
Жасым онға келгесін,
Суалды-ау сіздің мамаңыз.
Мен едім жалғыз балаңыз,
Көңіліме қатты ой түсті,
Шешеке, байқап қараңыз.
Жердің жүзі кең екен,
Қара жердің үстінде
Әртүрлі халық, ел екен.
Қайратымды білмеген
Ақылсыз надан мен екем.
Бізден бұрын ноғайдан
Неше түрлі ер өткен.
Сұрап келіп отырсам,
Бәрінің жасы менен кем өткен.
Алты-жеті жасында,
Алдының тоғыз жасы бар,
Олардың, байқап қарасам,
Ындыстан алған елі бар,
Жібермеген кегі бар,
Әркімнің маған айтатын сөзі бар.
Әкем мінген Қара атты
Мінуге келдім, шешеке,
Бууға келдім беліме,
Шеше, семсер болатты.
Адырнаны қолға алып,
Жүргім келді қозғалып.
Алыс жерге мен кетсем,
Ер белгісін мен етсем,
Ындыс пенен қалмақты,
Қызылбастай елдерді
Келтірмеймін қалаға.
Асырайын оларды,
Жерімнен қуып далаға,
Айналайын, шешеке.

Шешесі сонда сөйледі:
– Артық туған данасың,
Жап-жас қана баласың,
Қандай жауға барасың?
Қабырғаң сенің қатқан жоқ,
Омыртқаң әлі өскен жоқ,
Сүйегің сенің, қарағым,
Он беске жасың толықсын.
Қыз-келіншек жүгіріп,
«Болды», – деп жігіт жолықсын.
«Пәленшенің ұлы», – деп,
Сыртыңнан дұшпан торықсын.
Ноғайлының жақсылары:
«Ер тұқымы», – деп жолықсын.
Жалаңаяқ, жалаңбас
Ойнап жүрсің асықты.
Тілімді алсаң, ат мінбе,
Ер киімін сен киме,
Елсіз жол сен жүрме.
Қасыңа жолдас ермейді,
Сені «ер» деп ешкім білмейді.
Жер жазығы даласың,
Далада өліп қаласың,
Ақылың болса, шырағым,
Ананың тілін аласың.
Он беске жасың толғасын,
Жауыңа сонда барасың.
Жасы жеткен анаңыз
Сен кеткен соң қалаға,
Қалмай ма иесіз далада?

Сонда Сүйініш сөйледі:
– Неше түрлі елдерде,
Неше түрлі ерлер де,
Жеті менен сегізде
Қызылбас пен қалмақтан
Ындыс деген елдерден,
Жауын жеңіп, кек алған
Мендей Ноғайлы жоқ па екен?
Сонда тұрып Сүйініш,
Ат қасына барады.
Атты барып ноқталап,
Басына жүген салады.
Жүгендегі атты ерледі.
Екі айылын бек тартып,
Құйысқанын қысқартып,
Атты ерлеп болғасын,
Үйге таман келеді.
Аштырып сонда сандықты,
Қорамсадан көп оқты
Ол қабына салады.
Керегеде тұрған кек жебе
Оны да батыр алады.
Ілулі тұрған беренді
Белге тартып буады.
Үстіне киіп шарайна,
Бек тартады белдеуін,
Дулығаны қолға алып,
«Оңғарсын Алла жолды», – деп,
Қара атқа мініп алады.
Ноғайлының бірі жүрмеді,
«Ақылсыз туған сорлы», – деп,
Бір адам оған ермеді.
Сүйініш кетті қалаға,
«Тұрмаймын», – деп далада.
«Тапсырдым Аққа сені», – деп,
Жауап берді анаға.
Бұл байғұсқа қиын-ды,
Бір Аллаға сиынды,
Кетті батыр алысқа
Шыдасын ба намысқа?
Қашаннан тұлпар серігі
Шаршасын ба шабысқа?
Шыдасын ба ер жігіт,
Онға жасы толғасын,
Дұшпанға кеткен намысқа?
Сұлтан деген қалмағың
Жіберген екен әскерін,
«Алып кел», – деп, – ноғайлының
Қатыны мен баласын»,
«Бұзып кел», – деп, – қаласын».
Сүйініш жүріп келгенде
Аңның көрді қарасын.
Шаң қарасын көргесін,
Атының басын тартады,
Ат құйрығын өреді.
Жау қарасын көргесін,
Жақындап батыр келеді.
Жалғыз қара екенін
Қалмақтар сонда біледі.
Екі қалмақ сол көптен
Ілгері қарай шығады.
«Ол бір жалғыз қара, – деп, –
Жолдасы жоқ дара», – деп, –
Екі қалмақ кеңесті.
«Оған келер шама», – деп, –
Жақындап қалмақ келеді.
Мінгендері көк екен,
Қайраттары көп екен.
Алмаймын деген бір жанды
Жүдә, ойында жоқ екен.
Сүйініш те кідірмей,
Қалмаққа жетіп келеді.
Қалмақ сонда сөйледі:
– Жас бала ғой өзі, – деп, –
Мазақтап сонда күледі, –
Жылқының мініп қарасын,
Жарқыным, қайда барасың?
Бізде әскер көп, – деді, –
Сізде қандай ой, – деді, –
Сізге болар той, – деді, –
Астыңдағы атыңды,
Қару менен жарағың
Жерге шеш те қой, – деді.

Сонда Сүйініш сөйледі:
– Біздің ноғай – ел, – деді, –
Әркімнің де ақылы
Өзіне болар жөн, – деді, –
Төбесі шоқты қалмақтың
Ақылсызы сенсің-ау,
Ат-жарақты беретін
Кісі ме едім мен? – деді, –
Мен – ноғайлы деген ел, – деді, –
Артымда әскер, қолым бар,
«Қалмақ деген елдерді
Қойман» деген ойым бар.
Дін мәнісін білмейсің,
Дінсіз кәпір – сен, – деді, –
Қоямыз ба сені біз
Келе жатқан артымда
Бір мың кісі қол! – деді, –
Қарауылға шығып келе жатқан
Жалғыз кісі – мен, – деді, –
Ат берген жол жақсы болса,
Аттарыңнан түс тағы,
Қорамсаңды бер, – деді.
«Алып тастады, – деп, – басын-ай,
Тұрасың ба қасында-ай».
Екі қалмақ ұмтылды
Қапелімде осылай.
Сүйініш салды алмасты,
Ол алмас кеспей қалмас-ты,
Біреуін шауып тастады.
Ал біреуі өлгесін,
Қалғаны қашады,
Қысылып, жаман сасады.
Қалмақтың аты көк еді.
Сүйініштің атының
Қайраты тіпті көп еді.
Жетсе-дағы, сермемей
Келе жатыр алмасты,
«Дұшпанның көзі көрсін, – деп, –
Көзі көріп тұрғанда,
Көз алдында өлсін», – деп.
Әскерге жақын келгенде,
Сонда салды найзасын.
Шығарып жанын байғұстың,
Шынымен қылды айласын.

Сүйініш екеуін өлтіргеннен кейін көп әскермен соғысқысы келмеді. Сүйініштің қайратын көрген соң, көп әскер де бата алмайды. Батыр өзі жөніне жүре береді.

Іздеген жерін сұрасаң,
Қараойықтың көлі еді.
Сонда жатқан көп қалмақ
Қашаннан жау ел еді.
Күні-түні жол жүрді.
Қисапсыз көп мол жүрді.
Жапанда жүрген бала-ды,
Жалғыз кетіп барады.
Он жасына келгенде,
Тәуекелмен іс қылып,
Жолға түсіп алады.
Жүрген жерін сұрасаң,
Екі айлық жер еді,
Айдын шалқар көл еді.
Құдық қазылмайтын дөң еді,
Екі айлық жолдың ішінде
Бір айлығы шөл еді.
Іздеп шыққан қалмақты,
Шамасы келсе, алмақ-ты.
Баяғы қарттың сөзімен
Ашуланып жас бала,
Алыс жерге бармақ-ты.
Қараойықтың көлінде,
Неше түрлі ерлер бар
Ол қалмақтың елінде.
Мақтанады әркімдер
Өзінің тұрып жерінде.
Қалмақтың ханы Сұлтан-ды,
Халық еді жатқан ұлтанды.
Жібермей бір боз тұлпарды,
Ол да жайлап қоюшы еді.
Ақылы көп, мол екен,
Айлалы қалмақ сол екен.
Ай сайын атпен қыдырып,
Елінің шетін барлайтын,
Сондай болған хан екен,
Халқына тыныш жан екен.
Хан атқа мініп, ел шетін
Қыдырып жүріп ол өзі,
Асынғаны – көк темір,
Үстінде бар-ды көп темір,
Алыс пенен жақынды болжайды екен.
«Қашсам, құтылып кетем, – деп, –
Қусам, өзім жетем, – деп, –
Жолдас алып, не етем?», – деп,
Сұлтандайын қарашы,
Айласы көп заңғарды.
Майдан жазық, дөңдерде
Сұлтан көрді бір қара.
Келе жатқан Сүйініш
Ол да көрді қараны.
«Жапанда жалғыз бір қара
Жетейін», – деп, бұл қалмақ,
Ол қараға қарады,
Бозға қамшы салады.
Қалмақ мінген боз тұлпар
Ұшқан құстай жануар
Зырлады ол да шүйіліп.
Атының түрін көргесін,
Сүйініш батыр қарады.
Қара атты «Шүу!» деп алғасын,
Алдынан қара көргесін,
Арандай аузын ашады,
Құлаштап аяқ басады.
Ханның мінген боз атының
Сүйегі қызып барады,
Жүрген сайын топырақ
Құйындай қылып борады.
Ол Сұлтанның үстінде
Бір теңгелік киім жоқ.
Ең болмаса қолында
Ұстаған мықты қамшы жоқ.
Сонда ханың келеді,
Сүйініштің қасына
Келе сөйлей береді:
– Жылқының мінген қарасын,
Жарқыным, қайда барасың?
Мен қалмақ деген ел едім.
Біраз түйе жоғалтып,
Іздеп жүрген батырмын.
Көрдіңіз бе қара сіз? – деді, –
Жоқ қараған – біз, – деді.

Хан секілді емес, япыр-ай,
Киіміне қарасаң,
Қаңғырып жүрген пақыр-ай.

Сонда Сүйініш сөйледі:
– Астыңа мінген боз, – деді, –
Мынау қалай сөз? – деді, –
Өзіңізге қарасам,
Бір теңгелік киім жоқ.
Атыңызға қарасам,
Құстай зырлайды.
Сүйегі қызып алған соң,
Бұл жануар тұра ма?
Қалайынша жоғалды
Бұл қалмақтың түйесі?
Жоғалған малдың сен бе едің,
Бейшара енді иесі?

Сонда ханың сөйледі:
– Шаруа халқым жай еді,
Мен бір жүрген малшы едім,
Мал бақтырған бай еді.
«Тауып кел, – деп, – түйені»,
Қатты маған ақырды,
Мініп шыққаным – соның аты еді.
Іздеп шықтым далаға,
«Іздеп, тауып келмесең,
Келме, – деді, – қалаға».
Жарлылық деген көп жаман,
Қалам ғой сонда бәлеге.
Көрдің бе сондай түйені,
Кім боласың сен? – деді.

Сүйініш сонда сөйледі:
– Көргенім жоқ түйені.
Менің елім – құл, – деді. –
Басқа жөнімді сұрама.
Еш нәрсенің мәнісін
Білмейсің ғой сен, – деді, –
Бұл қалмақ – қандай ел? – деді, –
Қараойық – қандай жер?
Басташы еліңе сен, – деді, –
Бастамасаң еліңе,
Өлтіремін мен, – деді.

– Артық туған батыр-ай,
Мен едім жарлы пақыр-ай.
Қарайын мен де малымды,
Тауып бер деп, қинама,
Менің тұрған елімді,
Әзірлеме маған өлімді.
Жіберейін мен сілтеп
Саған тұрған жерімді.
Кейін қайтып мен барсам,
Хабарды қалмақ алғасын,
Бекітіп қаласын қойғасын,
Алды-артын байқар-ды.
Елге өзің барғасын,
Салмаймысың айғайды?
Асыл туған ер, – деді, –
Ғаріп болған мен, – деді, –
Алыс емес ауылым,
Жеті күндік жер, – деді.
Жеті күн түгіл бес күнде,
Тек бір тірі болсаң, барасың.

Сол уақыттар болғанда,
Төңірегіне қарады.
Сүйініштейін жас бала:
«Бұл қалай, – деп, – апыр-ай?!» –
Астындағы атына қараса,
Омырауы кең даладай.
Аяғына қараса,
Тасты шағып басады,
Сай-саланы бұл аттап,
Адымын сондай ашады.

Сонда тұрып Сүйініш
Қайырыла тұрып сөйледі:
– Әй, қалмағым, сен, – деді, –
Сенің көріп атыңды,
Сескеніп тұрмын мен, – деді, –
Айыл-тұрман бек, – деді, –
Қайраты аттың көп, – деді.

Сүйініш қалды бұл ойға:
«Ұмтылайын, найза алып,
Қалмақ қорқып, қашар, – деп,
Ұшы жаман найзадан, қорамсадан, – деп, –
Көрейін, – деп, – қайратын
Астына мінген боз аттың».
Қалмақтың мінген боз аты
Ауыздығын шайнады,
Қысаңқырақ бұл тартса,
«Жібер, – деп, – басын» ойнады.
Қалмақ қауіп етеді,
Боздың басын босатты.
Сүйініш сонда қарады,
Қара аттың басын босатып,
Бұл да шабуыл салады.
Алыстан жүрген жануар,
Сал бөксе болған Қара ат
Жете алмай қалады.
Боз атпенен, шегініп,
Қалмақ қашып кетеді.
Тер шыққанша Қара атты
Сүйініш бала ұрмады,
Кідіріп қалмақ тұрмады.
Оқтан жүйрік жануар
Боздан аттап зырлады.
Омыраудан тер шығып,
Қара ат сонда желікті.
Алдынан кеткен боз атқа
Жетіп қалды қарасы,
Жақындады шамасы.
Сонда тұрып хан Сұлтан
Атының басын бұрады,
Көлденең тартып тұрады:
– Мынау тұрған ақбоз ат
Жер басқан жаһан жетпеген,
Алдынан жаһан кетпеген.
Артымнан жетіп қоймадың,
Қашқан құл деп ойладың.
Сабыр қыл, бала, сен, – деді,
Елге хабар берейін,
Ер болсаң, батыр, сен, – деді.

Сонда Сүйініш ойлады
Ғаріп емес екенін:
«Мұның еліне барсам,
Қаласы қандай екен? – деп.
Аттанып шықсын әскері,
Қайратымды көрсін, – деп, –
Жазыққа майдан келсін», – деп.
– Рұқсат бердім мен, – деді, –
Еліңе хабар бер, – деді,–
Кешігіп қалмай үш күннен,
Жақындап осында кел, – деді, –
Болған сынды, Сұлтан хан,
Жансыз болған сен, – деді. –
Қолыңа алған қару жоқ,
Боларсың қапыл, ер, – деді, –
Қапысыз болып енді өзің,
Мықты болсаң, кел, – деді.

Төңірегінде бар еді
Биік-биік таулары,
Мықты оның жаулары.
Көріп тұрып Сүйініш,
Үш күндей тоқтап қалады.
Анау Сұлтан ханымыз
Еліне хабар салады,
Үш күнде әскер жинап алады:
– Бізге болды қызық, – деп, –
Қаңғырып бір ноғай келді, – деп, –
Қайраты жаман бұзық, – деп, –
Аты жүйрік, қашқанды
Жібермей, қуып жетеді.
Қашып едім жеткізбей,
«Кетемін, – деп, – жеткізбей»,
Жібермеді Қара ат-ай,
Құрғырда бар-ды қанат-ай.

Үш мың кісі көп әскер,
Хан шықты бұған бас болып.
Келе жатыр Сұлтаның,
Ерлерді: «Кел, – деп шақырды, –
Ойлап, ақыл табың, – деп, –
Қаңғырып келді бір ноғай.
Ортаға мықтап алың, – деп, –
Ортаға мықтап алғасын,
Аямай, оны шабың, – деп, –
Қамағасын бәріңіз,
Бір ноғайға келмей ме
Қаңғырып жүрген әліңіз?
Шығайын таудың басына,
Бір жүз кісі тұрыңыз
Менің келіп қасыма.
Үш мың әскердің
Бір кісіні жеңе алмай,
Қозғалайық, – деп,
Ажал айдаған сормаңдай,
Ақылсыз, – деп ойлама, –
Бұрын-соңды ұрысып
Басқа жаумен көрмеген.
«Нем қалар, – деп ойлайды, –
Мұнша жаннан өлмеген?»
Жапыра қамап алыңыз,
Соны өлтіріп келгенді
Патша етіп қоярмын.
Бетіне біреу қараса,
Оның басын кесіп жоярмын.
Қылар ма екен осылай?
Істегін біліп өзіңіз,
Менің айтқаным осылай»

Сонда тұрып әскерлер:
«Ол ноғайдан қорықпаң», – деп,
Бәрі етіп мықтылық,
Хан алдында мақтанды.
Жау қарасын көргесін,
Қара атты жақсы ерледі,
Ат құйрығын өреді.
Сай-саладан аулақта
Сүйініш барып тұрыпты.
Қаумалаған көп қалмақ
Ол баланы көргесін,
Соған қарап жөнелді.
Көп әскерді көргесін,
Жасқанбады Сүйініш,
Сүйініш тұрып қалады,
Дулыға киді басына,
Келсе де қалмақ қасына.
Сүйеніп тұрып найзасын,
Тұрып сонда ойлады
Өзіне келер пайдасын.
Көп кісіні көргесін,
Бір Аллаға сиынды.
Бұрынғы өткен пірлерге
Шарайна мен дулыға,
Оны жақсы киінді,
Екі білегін сыбанды.
Үш мың кісі әскердің
Шаңы болды тұмандай.
«Құтылар ма екен адам?» – деп,
Он екі тұтам қу жебе
Ер қасынан алады.
«Атайын», – деп ол оқты
Оңтайланып бұл да қарады.
Ақ сүңгінің бар еді
Ортасында ілгегі,
Қарына оны іледі.
Атының басын бұрады,
«Тәуекел!» – деп тұрады.
Шапқан қалмақ бола ма,
Жапырған қол қоя ма,
Шыр айнала қамады.
Ортада тұрып Сүйініш
Жалғыз өзі қалады.

Еш жауапқа келмей-ақ,
Сұр жебеге қол қояды,
Қолы оқты тартып қалады.
Төртеу, бесеу кісі емес,
Талайдың басы домалап,
Басылып жерде қалады.
Атқан оқтың алдынан
Бірқатары төгіліп,
Сол жерде бос қалады.
Неше рет оқ атты,
Оқты қардай боратты.
Оқтың түрін көргесін,
Қалмақтың ханы шұбырып,
Тұра алмады кідіріп,
Тұс-тұсынан шабады,
Жақындап келіп қалады.
Келгенімен, пайда жоқ,
Қылатұғын айла жоқ.
Көк жебені ерге іліп,
Астындағы Қара аты
Оқ жыландай ойнайды.
Салып еді шабуыл,
Ол шабысқа тоймайды.
Кешкі уақыт болғанда,
Күннің көзі батады.
Қырылған адам саны жоқ,
Домаланып жатады.
Жанталасып: «Өлем, – деп, –
Өлім жолын көрем», – деп.
Келіп еді әуелі:
«Бір ноғайды алам», – деп.
Ала алмады ноғайды,
Берекесі кетеді.
Кеткен емей немене?
Бір мыңдайы қырылды.
Сәске уақыты жеткенше,
Мыңға жетіп өлгені.
Япыр-ай, мұны қарашы-ай,
Енді болды тамаша-ай!
Қырылған көп қалмақтар
Ат аяғына басылды.
Қаны судай шашылды.
Сол жорықтың бойында
Қара атпен қосылды.
Тер шыққасын омыраудан,
Қара ат жақсы көсілді.
Хан қасында қорғалап,
Тығылды бес жүз адам-ай.

Өлмегені қашыпты,
Еліне қарай асыпты,
Қорғануға еліне,
Өзінің тұрған жеріне.
Ағарып таң атқанда,
Маңайында кәпір жоқ,
Қыбырлап жүр Сүйініш,
Қалмақты қуып аямай.
Тау басында кідіріп,
Тек алты жүз кісімен
Ханның өзі қалады.
Ханның шаңын көргесін,
Барады жақын батыр-ай.
Қолы ханға тигесін,
Тоқтасын ба, япыр-ай?
Қалмақпен, келіп, соғысты.
Көп ұрыстың ішінде
Қарсы келіп, Сүйініш
Сұлтан ханмен тоғысты.

Сұлтандайын ханыңыз келе сөйлей береді:
– Ноғайлы деген – сен, – деді, –
Қалмақ деген – мен, – деді, –
Менің атым – хан Сұлтан,
Жасқанбасаң кел, – деді.

Қарсы келіп екеуі,
Ақ сүңгіні салысты.
Өтпегесін сүңгісі,
Алмаспенен шабысты.
Кейін бірдей шегініп,
Қорамсамен атысты.
Жайына қарап жүрген жоқ,
Қызыл қанға батысты.
Сүйініштей жас бала
Шылбырды белге байлады,
Қаруды жақын сайлады.
Бір күн, бір түн алысып,
Сұлтандайын ханыңды
Жығып жерге салады.
Доңыздайын өкіртіп
Ол қалмақты шалады.
Өлтіргесін қалмақты,
Қарамады олжаға,
Қалаға жетіп барады.
Қалаға қалмақ толыпты.
Жақындап бәрі босыпты.
Қалаға келді Сүйініш,
Көкірекке дем беріп.
Қазулы жатқан орларды,
Жаюлы тұрған торларды,
Қағулы тұрған жебесін,
Бекітіп қаққан шегесін,
Қалмақтың басты қаласын,
«Көрейін, – деп, – шамасын»

Қала да қорған болмады,
Сыртқа қашып тұрады,
Үріккен жаман болады.
Алды-алдына бытырап
Қалмақтар кетіп барады.
Төңірегі қызыл құм еді,
Сексеуілді бұл түлей
Және қамыс ну еді.
Қалмақтар соған қашады.
Қатын-бала жүгіріп
Алды-алдына бұл кетті.
Көзі көрген адамды
Жібермеді Сүйініш,
Қалаға қуып қамады.
«Жүрмеймін» деген адамды
Малша қуып сабады.
Тоғыз күнге толғанда,
Ол қалмақты қамады.
Бұрын мекен еткен қала-ды,
Қалаға қасап болғасын,
«Айдайын, – деп, – қалмақты»,
Жеріне қарай қарады.
Көндіруге дініне,
Сөйлетуге тіліне.

Сұлтанның қызы Бибіжан
Сонда келді қасына
Келе сонда сөйледі:
– Ақсүйек – қаның, баласың.
Алдың қалмақ қаласын.
Өлтірдің менің бабамды,
Бұздың тұрған қаламды.
«Сүйегі қатар, теңім, – деп, –
Көретін заман болар ма,
Әлдеқандай енді?» – деп, –
Артық туған ер, – деді, –
Көруге келдім мен, – деді, –
Жақсы-жаман етсең де,
Қызметіңе көнеміз,
Не қыласың сен? – деді.
Реңі жанға жаққандай,
Беті қызыл мақпалдай.

Сонда Сүйініш сөйледі:
– Қайта бер кейін сен, – деді, –
Көп кісімен жүресің,
Өлтірмеймін мен, – деді. –
Өз бағыңнан көресің,
Өлтіргізбен, – деді.
Қайтуға батыр қамданды,
Күні-түні жол жүрді,
Неше күндей мол жүрді,
Жақындады қалаға.
«Барайын», – деп ойлады.
Ілгері хабар етуге.
Көрінді жесір қарасы.
Көрінгесін қараға,
Сүйініш батыр бұл жүрді
Көрінуге анаға.
Алдынан шығып анасы,
Келгеннен соң баласы,
Сөзді айтты, қарашы:
– Қарағым, қалқам, сен, – деді, –
Отыр едім сағынып.
Сау-саламат келдің бе,
Перзентім жалғыз, сен? – деді, –
Баяғы иісің бар ма екен?
Иіскейін, қарағым,
Берірек кел, – деді.

Атынан түсіп Сүйініш,
Жүгіріп келді анаға.
Шыдай ма ана балаға?
Бетінен сүйіп: «Балам, – деп, –
Қорғалайтын панам, – деп, –
Айналайын, қарағым,
Жау келген күн қалам, – деп, –
Жел болған күн панам, – деп, –
Ризамын Құдайға,
Кетсем де енді дүниеден», –
Осылай деп кемпір сөйледі.

Мерекелеп, той қылып,
Сұлтанның қызы – аруды,
Жұпты қылып алған жер
Бибі сынды сұлуды.
Бибіменен екеуі
Бірге өмір сүреді.
Бір күндері болғанда,
Қатынынан ұл туады.
Сүйініштей ханыңыз,
Ноғайды билеп тұрған заманда
Бір күні хабар алады:
«Аттанып қалмақ келді, – деп, –
Ноғайды шауып алды», – деп.

Сонда Сүйініш ханыңыз
Жинап алды қарасын,
Би менен ер, шорасын:
– Келетін жау кім екен?
Хабарларың бар ма? – деп, –
Шығайық енді далаға,
Келтірмейік қалаға.
Тигізбейік заңғарды
Қатын менен балаға.
Шетке шығып қарарға,
Қарауылға барарға,
Біреуіңді қасыма
Қосшылыққа аларға.

Сол кісінің ішінен
Еш адам жауап бермеді,
«Ерем», – деп айтып көрмеді.
Ішінде бір жас жігіт
Нұрлыхан жауап береді:
– Егер қосшы қылсаңыз,
Барайын бірге мен, – деді, –
Ат, жарағым кем еді,
Жарлылау едім мен, – деді.

«Боламын қосшы», – дегесін,
Сүйініш сонда қарады:
– Астыңа мінер ат болса,
Қолайлы керек зат болса,
Анау тұрған қазынадан
Таңдап ат пен қару ал.

Сонда барып Нұрлыхан,
Көп жылқының ішінен
Өзіне ат таңдады.
Қанша аралап жүрсе де,
Қолайлы ат таппады.
Сонда жүгіріп Нұрлыхан
Сүйінішке келеді:
– Көп жылқының ішінен
Бір ат таңдап таппадым,
Егер рұқсат етсеңіз,
Бір жарлының Көк атын,
Соны көріп, ұнаттым.
Енді қалай қылайын?
Ұрыспасаңыз өзіңіз,
Көк жылқыға төрт жылқы
Айырбас қылып алайын.

Сүйініш сонда шақырды
Ноғайлының байларын
Дәулет жиған қасына.
«Төрт жылқыны берің», – деп,
Байлардың салды басына.
Бұйрықтан кетер шама жоқ,
Бермейтұғын шара жоқ,
Байлар беріп төрт атты,
Алып берді Көк атты,
Кескір қылыш найза мен.
Жүретін болды екеуі
Қатарласып айылмен.
Сүйініш мінді Қараны-ай,
Қасына ертіп жолдасын,
Екеуі кетіп барады-ай.
Жүрген жердің белгілі
Алыс еді арасы.
Іздеген жердің шамасы –
Қарашымырақ даласы.

Түбі жақын құмдығы
Ежелден-ақ мол еді,
Мекені қалмақ сол еді,
Сол жерде жатқан ел еді.
«Елден бір шығып алғасын,
Барамыз соған болса да,
Бір қырық күнде», – деп еді.
Өзі жаздың күні еді.
«Шөлдейміз», – деп Сүйініш,
Екі салқын бойында
Қатаңырақ жүреді.
Жер белгісін шамалайды.
Ақылы бар адам ғой,
Көк аттың жүрісін аңдайды.
Батырларға жол болды,
Жүрісі жүрген оң болды.
Мың кісі қалмақ аттанған,
«Ноғайлыны шабам, – деп, –
Сүйінішті іздеп табам, – деп, –
Бізге қайрат қылатын
Ол ноғай қандай адам? – деп, –
Естіген екен хабар, – деп, –
Ноғай келіп қалар», – деп.
Жіберген екен мың әскер,
«Ноғайды, барып, шабың, – деп,
Қайдан да болса, табың», – деп,
Айтқан екен хандары.
Аттандырып жіберген
Өңкей батыр ерлерді.
Бұларға айтқан бұйрығы:
«Ноғайлыны алып кел,
Тулатып бірге баласын,
Қиратып кел қаласын.
Басқа жерге бармай сіз,
Тек ноғайға барыңыз.
Көріп келің ерлерін,
Ноғайлының елдерін,
Байтақ көл мен жерлерін.
Қапы қылмай, хабарлап,
Ұрысыңыз ерлермен»

Аттанған кісі мың еді,
Бәрі де өңкей ер еді.
«Бір-біреуіміз болмаймыз
Мың кісіге», – деп еді.
Төрт айлық алып азықты
Аттарына артыпты.
«Барамыз, – деп, – ноғайға»,
Мың кісі қалмақ тартады.
Шаттың бойын жағалап,
Жүрді қалмақ қамалап,
Төмен жүрді шамалап.
Алдынан салып қарауыл,
Қырық кісі кетті ілгері
Ноғайлыны көріп, аларға,
Қайта айналып берерге
Кейінгіге хабарға.
Бір күндері болғанда,
Қырық кісі алдымен
Темірдің келді басына.
Екі батыр бұл шыққан
Шаттың бойын жағалап.
«Жазық жерге шықпайық,
Барайық таумен жағалап»
Жемнің бойы – Темір-ді.
Темірге келіп Сүйініш,
Демалып сонда кідірді.
Жатыр еді Сүйініш
Қалың тоғай жағалап,
«Жері – қалың қамыс, – деп,
Әлі қалмақ алыс», – деп.
Жолдасына сол шақта:
«Бала, тұршы сен, – деді, –
Жүрегім менің толқып тұр,
Дұшпан келіп қалмасын.
Отырғанда бұл бейқұт
Бізді ұстап алмасын!»
Байлауда аты тұрса да,
Қару-жарақ жерде еді.
Қасындағы балаға:
«Түрегел!» – деп Сүйініш,
Сол заманда ақырды.
Түрегеліп бұл ұшып,
«Тұршы, батыр, сен де, – деп, –
Дұшпан келді енді», – деп,
Хабар берді, батыр-ай,
Сасып қалды, япыр-ай!
Жерде жатқан алмасты
Бала белге буады.
Тұсаулы тұрған Көк атқа,
Арқандаулы жануар.
Сүйініш те беліне
Байлап алды қылышын.
Қорамсаны ерге ілді,
Жау келгенін ер білді.
Шаншып тастап найзасын,
Таба алмай қалды батырлар
Жауға қылар айласын,
Қалмақ келіп қалғасын.
Аттарына аттанды
Екі бірдей батырың.
Жан-жағына қарамай
Келе жатқан қырық кісі
Көздері көріп қалады
Қозғалаған екі қараны.
Қырық кісі қайтады,
Азын-көбін білмеді,
Аттың басын бұрмады.
Үстіне дұшпан келгесін,
Бұлар да қарап тұрмады.
Батырлар қатты сасады.
Айғай-тарсыл естігесін,
Астындағы аттары
Басын алып қашады.
Сүйініш сонда ақырды,
«Алла!» – деп, ұран шақырды.
«Астыңда мінген Көк, – деді, –
Қайраты аттың көп, – деді, –
Бұл бейнелі жылқылар
Қалмақ итте жоқ, – деді, –
Маңайынан алысқа
Асып кетпе далаға.
Шамалы жерде, қасымда
Жалғасып жүріп, ер», – деді.
Екеуінің аттары
Аспанға қарғып, ырғиды.
Аузын ашып арандай,
Құлағын тігіп жануар.
Қалмақ жақын келгенде
Байлады жасыл туын-ай.
«Алланың шері – Аршылан,
Енді жәрдем бер, – деді, –
Қыбырла, бала, сен,– деді, –
Аттың басын бұр туға».
Қалмаққа қарап жөнелді,
«Қалма, бала, сен», – деді.

Қасындағы баласы
Жалғас кетіп барады.
Жақындасып қалады,
Ойынды үлкен салады.
Күні-түні соғысты,
Қалмақтар жаман тоғысты.
Оқ тиген жерде тастады,
Қалып жатыр қалмақтың
Домалап жерде бастары.
Қысылып Қара ат терледі,
Беренді батыр сермеді.
Қасындағы баласы
Өзіне қатар ермеді.
Таңдап алған Көк еді,
Мұнда да қайрат көп еді.
Қолы қанға тойғасын,
Қысылмай ол да жөнелді.
Суырып алып: «Алмас, – деп, –
Шапса кеспей қалмас», – деп,
Қалмақтың келіп қасына-ай,
Тұрсын ба кеспей басын-ай.
Сүйініштен кем емес,
Ерлігі мұның осылай.
Ат құйрығын өрісті,
Қызықты сонда көрісті.
Шаң шығады тұмандай,
Қызық болды бұларға-ай.
Күн бір кешке таянды.
Екі батыр найзасын
Етіп жатыр-ау, қалмақтың
Шетінен қырып, пайдасын.
Қызыл қанға боялды,
Ерлер қандады найзасын.
Сермеді қатты қылышын,
Тарылтты жаудың тынысын.
Күннің көзі батқанша,
Жеңіліпті, япыр-ай
Белгілі құрған қақпандай.
Қарсы тұрған қалмаққа
Жарағы қанға тоймады,
Көрінгенді қоймады.
«Тауысам, – деп, – қалмақты»,
Сонда батыр ойлады.
Қасындағы жас бала,
Бұл да – батыр масқара.
Түн ортасы болғанда,
Бірін-бірі шақырды.
Сүйініш: «Әй, жас бала,
Жолдасым, бері кел, – деді, –
Жөн таптым мен», – деді.
Сүйініштің қасына
Қайтып келді бала да.
Ағасына сөйледі:
– Артық туған жанымыз,
Билеген жалғыз ханымыз,
Таба алмадым қалмақты,
Әрі-бері шапқылап.
«Осы жерден біреуі,
Бітті ме, – деп ойлаймын, –
Қалмақ иттің сүрегі»
Шақырған келдім дауысқа,
Жақын жерді айтсаң да,
Кетіп қалған екенмін,
«Қуам», – деп, тіпті алысқа.
Енді қалай етеміз?
Біреуі жоқ қалмақтың,
Қайдан іздеп табамыз?
Бұл жерде тұрып, не етеміз?
Жолмен жағалап,
Шаттың бойын кетелік.
Енді қара көрінсе,
Ұстап алып, заңғардың
Өзін басшы етелік.

Жүре берді аяңдап,
Отырмады баяндап.
«Ат бір демін алсын, – деп, –
Терін басып алсын», – деп.

Көргесін қалмақ қараны,
Жіберген екен бір адам:
«Жылдам әскер келсін, – деп, –
Азы-көбін білмейміз,
Көрдік екі қараны.
«Жансыз ба?» – деп ойлаймыз,
Аз болсақ та соғысып,
Басын кесіп аламыз.
Екеу ғой, – деп, – қарасы,
Аз екен, – деп, – шамасы»
Жақынырақ келгесін
Қалмақтар қатты сасады.
Күннің көзі батқансын,
Бес-оннан бөлініп әрқайсысы,
Қалың қамыс ішіне
Бәрі бытырап қашады.
Қалмақты қашқан көргесін,
Артынан қоймай қуады,
Қалмаққа мүшкіл туады.
Қалың қамыс ішінен
Біреуін ұстап алады:
«Қанша едің?» – деп сұрады.

Сонда қалмақ сөйледі:
– Асыл туған ер, – деді, –
Қырық кісі біз, – деді. –
Артымызда бар еді
Бір мың кісі қол, – деді. –
Елімізді сұрасаң,
Қарақұдық басында,
Жері қалың ну, – деді, –
Өзі – жазық дөң, – деді. –
Көп ноғайдын ішінде
Байтақ жатқан ел, – деді. –
Аз кісісің сен, – деді, –
Оған барсаң өлесің,
Бармай қайтшы сен, – деді. –
Таң атқанша келеді,
Байқасаңыз, ол, – деді. –
Енді өзіңіз біліңіз,
Келмейді біздің шамамыз.
Есіттік қой хабарын.
Лайықты болды ғой
Басын кесіп аларға!
Қасындағы жолдасы
Сүйініштің суырды
Беліндегі қылышын.
Ол баланың көрдің бе –
Сермеген екен қылышын,
Тарылтты қалмақ тынысын.
Аттың басын бұрады,
Ат құйрығын өреді,
Кідіріп Сүйініш тұрады,
Үстінде бар-ды ақ сауыт,
Ілгері еді көп зауыт.
Сүйініш артық ер еді,
Үстінде асыл киімі.
Қасындағы баланың
Шүберектен басқа емес
Үстіндегі киімі.
Сүйініш сонда шешіп,
Үстіндегі шарайна
Жолдасына береді.
Шарайна киді үстіне,
Дулыға киді басына.
Тастасын ба Сүйініш,
Тірлікте баланы
Еріткесін қасына?
Таң сарғайып келгенде,
Күннің көзі шығады.
Сонда Сүйініш сөйледі:
«Жар болсын Жаппар Құдайым,
Рүстем-Дастан – ер, – деді, –
Ер тілегін бер, – деді. –
Алланың шері – Аршылан,
Жәрдем бер бізге сен, – деді. –
Қасиеттерің бар болса,
Осы жауда кел», – деді.
Осылай деп Сүйініш,
Құбылаға бір қарады.
Қасындағы жас бала,
Жау көрмеген бала еді.
Сүйініш оған пана еді.
Күннің көзі шыққанда,
Көрінді жаудың қарасы-ай,
Енді болды тамаша-ай.
Қайтеміз, – деп сөйледі
Қасындағы баласы-ай.
Сонда Сүйініш сөйледі:
– Қасымда жолдас, жұбайым.
Жар болсын Жаппар Құдайым.
Үстіңдегі шарайна
Өтпейді қылыш, найзасы,
Қалмақтың аз-ды айласы.
Сүйініш мінген Қара ат
Құлағын тігіп жануар,
Түстік жаққа қарады.
«Не көрді, – деп, – жануар»,
Сүйініш сонда тұрады.
Бара жатыр бір адам
Атқа мініп жалпылдап,
Екі аяғы салпылдап.
Қасындағы балаға
Сүйініш тұрып бұйырды:
«Ол қараға бар, – деді, –
Өлтірмей қуып кел, – деді, –
Тұрармын байқап мен, – деді. –
Мен тұрармын аялдап,
Алдыма қарай кел», – деді.
Шауып бала жөнелді,
Қайраты аттың көп еді,
Жетті қуып артынан,
Құтыла алмас болғасын,
Ол да тоқтап тұр еді.
«Кейін қарай жүр, – деді, –
Өлтіремін мен», – деді.
Қуып айдап келеді
Сүйініштің алдына.

Сүйініш сонда сөйледі:
– Қай қалмақсың сен – деді, –
Сөзіме жауап бер, – деді. –
Кешегі әскер ішінде
Жүрген едің сен, – деді, –
Еліңді тауып бер, – деді. –
Еліңді тауып бермесең,
Өлтіремін мен, – деді.

Сонда қалмақ сөйледі:
– Қашық-ау біздің ел, – деді, –
Кідірмей жүрсек біз, – деді, –
Жиырма күндік жол, – деді. –
Елде қалды ханымыз,
Жолға шықтым мен, – деді. –
«Қоймаймыз жауды, – деуші едік. –
Алармыз, – деп, – қаласын,
Көрерміз-ау, – деуші едік,
Ондай жаудың шамасын.
Салармыз, – деп, – құлдыққа
Оның қатын-баласын».
Елге бармай біз көрдік
Ен далада қызықты,
Басымыз қалды домалап.
Атқан оқты біз көрдік
Жаңбырдай тасқан сабалап.
Қалмақтың қаны төгілді
Биіктен ойға жұмалап,
Қашып едім: «Кетем, – деп. –
Қайтып елге жетемдеп?».
Артымнан қуып бұл жетті,
Мініп алып Көк атпен,
Беліне байлап қылышын,
Тарылтты-ау менің тынысым.
Жақынырақ келгенде,
«Тұр!»деген есіттім дыбысын.
Атымның басын бұрғанша
Қорыққаннан тұрғаным
Бір қасық қисаң қанымды,
Қинамасаң жанымды.
Тура бастап барамын,
Мекен қылған елімді.
Неге адасып кетейін,
Өсіп-өнген жерімнен
Берсең және ағамды,
Ата менен анамды,
Бір қасық қисаң қандарын,
Қинамасаң жандарын,
Қасындағы берсеңіз
Қатын менен балаларын.
Сонда тұрып Сүйініш:
– Көп сөйлеме сен, – деді, –
Тура баста жолыңды.
Жалқаулық етсең, сормаңдай
Көресің қорлық сен, – деді.
Біраз жерге келгенде,
Қасына келіп ергенде,
Бірнеше күн жүргенде:
– Көрінген сонау
Қараға көзің сал, – деді, –
Ілгері барып біреуің,
Елден хабар ал, – деді. –
Қалмаққа хабар сал, – деді. –
Берік болмасын қаласы,
Аздың келмес шамасы.
«Берік қылып салды, – деп, –
Айтушы еді, – қаласын».
«Көргенім жоқ сіздерге
Айтуға оның шамасын.
Сонда Сүйініш шақырды
Қасындағы баласын:
Найзаңды маған бер, – деді. –
Арала барып қаласын,
Елеусіз барып араға,
Қалаға барып, хабар бер:
«Келеді, – деп, – Ноғайлы,
Аттанған қол әскермен.
Кетті шауып бала да,
Барды енді қалаға.
Қылышты байлап ішінен,
Киім киіп сыртынан,
Бала барды жағалап,
Қыдырып жүрді шамалап.
«Қайдан келген кісі?» – деп,
Балалары жиналып,
Қарайды енді қамалап.
Ордасы құрған жебе екен,
Жебесін мықты бекіткен,
Болаттан қаққан шеге екен.
Жеті қатар жебесі,
Болат екен шегесі.
Есігін салған темірден,
Төбесі екен қарағай.
Ішінен көріп кетіпті,
Барған батыр қарамай.
Шал мен жүрген балаға,
Шетке шығып айтыпты,
Оларға хабар етіпті:
«Енді ноғай келед, – деп, –
Шығыңыз сыртқа енді», – деп.
Бала біткен шулапты:
«Жау келді, – деп, – қалаға».
Шуламай бала, тұра ма?
Шал пақыр келді қалаға,
«Біз қалдық, – деп, – бәлеге.
Шыға көрің, ел, – деді, –
Бара көрің, ер – деді, –
Астында мінген көк, – деді. –
Үстінде бар жас бала,
Қайраты оның көп», – деді.
Келіп-кетті қалаға,
«Жау келді», –деп айтып жүр
Өңкей жүрген балаға.
Сонда қалмақ сасады,
Түсі кетіп қашады.
Биі мен бегі жүгіріп,
Тоқтатпады кідіріп:
«Ноғайлының әскері
Біздің елге келді, – деп, –
Жөнеліңіз ел», – деді.
Осылай деп хандары
Отырған жерде сөйледі.
Алды-артына қарады,
Көп кісіні жия алмай
Тек бір мың кісідей шауып барады.
«Азғана кісі – ол, – деді, –
Болар жолымыз оң, – деді. –
Сорлы маңдай оларды
Айдаған сор, – деді. –
Олжа қылып алармыз,
Басын кесіп салармыз».
Шапты шығып далаға,
Жері жазық болғасын,
Көрмей қара бола ма?
Сүйініш жауап береді
Қасындағы балаға:
Шетке шық та, кете бер,
Көпке кірсең, сормаңдай,
Аңсызда шауып кетермін!
Қалмаққа келді тебініп,
Жалмауыздай емініп.
Жау қарасын көргесін,
Тұрсын ба батыр шегініп.
Алмасты алды суырып,
Әзірлеп келді болатты,
Бетін жауға қаратты.
Қасындағы баласы
Найзасын алып қолына,
Сүйініштей ерлердің
Ол да еріп соңына,
Мінген аттар шаршамай,
Қашаннан қойған жаратып,
Апшысын жаудың қуырып.
Ерлер қарап тұрмады,
Төбесі шоқты қалмақты
Әбірет сөйтіп шырмады.
Қалмады біреу кідіріп,
Келіп жатыр артынан,
Қалмақтың көбі шұбырып.
Алды жатыр жығылып,
Өлгені қалды басылып.
Ұрысып еді сәскеде,
Күннің көзі батқанша,
Ұрыса берді қарамай,
Ағарып таң атқанша.
Үш күндейін шабуыл
Ат үстінде салысты.
Сол ұрыстың ішінде
Хан мен өлді қарасы,
Шулады қатын-баласы.
Кейіндегі жаманның
Неге келсін шамасы?
Қалмақтың алды қаласын,
Шулатып қатын-баласын.
Күні-түні бұл бес күн
Сол соғыста болады.
Қаны судай тасады,
Қалған қалмақ қашады
Көрінбей кетіп далаға.
Көрінгенін қоймады,
Жарағы қанға тоймады,
Қалмақ шіркін оңбады.
Шұбыртты сонда қалмақтың
Қатыны менен баласын
Жинап алды қарасын.
От жіберіп өртеді.
Ағаштан қылған қаласын.
«Біздің халық қонар, – деп, –
Осы қоныс болар, – деп. –
Тұрмасын қалмақ, өтсін, – деп, –
Тоқтамай құрғыр кетсін», – деп,
Неше байтақ жол жүрді.
Баяғы көрген жерімен
Шаттың бойын жағалап,
Төмен жүрді шамалап.
Қалмақтың қатын-баласын –
Қуды оларды сабалап.
Шал мен кемпір, жас бала
Жылайды сонда егіліп,
Көзінің жасы төгіліп.
Кемпір менен шалдардың
Тізесі жүр бүгіліп.
Қамшы өткен балалар
Тоқтамай жүрді жүгіріп,
Отыра алмай кідіріп.
Неше күндей ол жүріп,
Қисапсыз көп мол жүріп,
Қайта жүріп келеді,
Өзінің мекен жеріне –
Ақұшан мен Қанжыға,
Келтірді айдап еліне.
Елге сонда көрінді,
Ел ішіне келгесін,
Қалмақтар тарап, бөлінді.
Бөлінгеннің мәнісі:
Ата ұлына берді еншілеп.
Сүйініштей батырдың
Қалмақты алған жері осы еді.

ЕР БЕГІС

Сүйініштің жасы қырыққа келгенде бала көрмей жүріп барып, бір балалы болады. Ол баласының атын ноғай жиналып отырып : «Бұның арғы атасы – Қарадөң, о да асқан ер еді, мұнан туған Жұбаныш, өз қатарында бұ да асқан ер болды, мұның әкесі – Сүйініш, бұ да өз қатарына ер болды. Мұнан туған бала да ер болар, мұның атын Бегіс қоялық. Егер ер болса, қатарына жетіп қалар, көздесе, «ер» деген атақты, ер атағын қосармыз», – деп, ойлады да, бұның атын Бегіс қойды.
Бегіс өзі үлкен болып, жасы жиырмаға келеді. Сонда отырып ноғайдың ақсақал, билері келеді. Келіп отырғанда бір ақсақал тұрып: «Осы Сүйініштің баласы адам болудан кетті, жасы жиырмаға келгенше балалықтың жолында жүр, әлі адамдық ойламай отыр. Әкесі шынжыры үзілмей келе жатқан ер еді. Әкесі – Сүйініш он бес жасқа келгенде, халықтың арын арлап, кегін кектей, ноғайдың жерін қалмаққа бермей, қалмақтан жетім-жесір, мал алып, елінің аш-арығын бағып отырушы еді. Бұда ол жоқ. «Осының шынжырын үзіп кетеді-ау» деген ой туып жүр-ау. Халықтың ойы осылай», – деді. Сол сөзді естіп, Бегіс өзінің әкесіне келіп, сөйлейді:

– Әй, бабамыз, бабамыз,
Желді күні панамыз,
Жаулы жерде қаламыз.
Ноғайдың айтқан сөзіне,
Баба, енді қараңыз.
Арғы атаң – Қарадөң
Өзінен ерлік озбаған.
Байлығын оның қарасаң,
Мыңнан қойы қоздаған,
Сары інген жүздеп боздаған.
Есігінің алдында
Жүзден-жүзден құл болған.
Оның ұлы – Жұбаныш
Қатарында о да ер екен,
Ерегіскен қалмақты
Бұтадай қылып жанышқан
О да айтулы бөрі екен,
Шынжырлы туған ер екен.
Оның ұлы сен едің,
Сенің балаң мен едім.
Он бесіңде ат мініп,
Ноғайдың қамын ойладың.
Қатын-бала қамы үшін,
Кеудедегі жаны үшін,
Төгілер беттің ары үшін
Қалмаққа барып, кекті алдың.
Көрдің, ата, шамасын,
Жылаттың қатын-баласын.
Байқап келіп, отырсам,
Үшеуің де артық ер екенсіз.
Ноғайдың сөзін қарашы,
Айтады екен ноғайлар:
«Осының осы баласы
Жоқ екен, – дейді, – санасы. –
Сіздердей артық ерлер
Баласы адам болмаса,
Үзілді-ау тұқым», –дер екен.
Жиналған көп ноғайдың,
Құлағың сөзге салсаңыз,
Айтқан осы сөзі екен.
Бегістей балаңның
Көріп келген көзі екен.
Есіткенде бұл сөзді,
Сына жазды сүйегім,
Біте жазды сүрегім.
Байқасаңыз, атажан,
Мен тұрмаймын қалада.
«Үзіледі шынжыр»дегені
Қиын болды біздей балаңа.
Атаның жолын қумаса,
Сізден туып бола ма?
Алла жолды оңғарса,
Талапты ерге нұр жауар,
Талапқа белді буармын,
Атамның жолын қуармын.
Ежелден қалмақ болса жау,
Мекенденген жерінен,
Өзінің байтақ елінен,
Әуелі Алла, екінші,
Әулиелер болса жар,
Асырып оны қуармын.
Суалтармын қаласын,
Көрермін оның шамасын.
Күн бесеуге толғанша
Қара көк тұлпар жаратты.
Қылышы мен найзасын
Шақпақ тасқа қайратты.
Төрт күн өтіп, бесеуге
Сонда күні толады,
Кететін шағы болады.

Сол кезде Сүйініштің жылқышысы бар еді, ентігіп жүгіріп келіп, Сүйінішке сөйлей бастады:

– Әй, батыр-ай, батыр-ай,
Еліңе жау тез жетті,
Еліңді шауып меңдетті.
Қатын менен баланың,
Қойшы менен түйеші,
Жылқышы менен падашы
Талайын сабап көлбетті.
Таяқ жеп, қолға түсулі
Көп ноғайдың баласы.
Келіп тұрмыз жүзіміз,
Батыр, өзің қарашы.
Қарт болсаңда, біз келдік,
Сол бір жауға барашы.
Біз де көмек болармыз,
Тілеп тұр халық тілекті,
Сол тілегін берсеңші.

Сонда тұрып Сүйініш
Қарт бурадай қабағы,
Қабағының жүні өсті,
Шақырды сонда ол күшті:
– Жиылып келген азамат,
Алла оңғарса сапарды,
Баламмен екеуіміз
Астыма мініп қазанат,
Жүре берің сен, – деді, –
Егер көмек сұрасақ,
Шақырармын мен, – деді. –
Шақырғанда кел, – деді, –
Сонда көмек бер, – деді.

Сонда Сүйініш үйіне келіп, баласына сөйлей бастады:

– Айналайын, жан бала,
Қалаңа жау келіпті.
Қаладағы халықтың
Сазасын берді жап-жаңа.
Болса сенің қайратың,
Осы келген қалмаққа
Көрсетші қайрат сен, бала!
Жалғыз жауды қайыршы,
Атаға тартып тусаң сен,
Атаңның жолын қусаң сен,
Бекем белді бусаң сен!

Сонда сол сөзді естіп, Бегіс әкесіне сөйлеп жіберді:

– Әй, атажан, атажан,
Мен – сенен өнген балапан.
Әуелі Алла, екінші,
Әулие, шайқы жар болса,
Қолтығымнан демеші.
Қашырармын жауыңды
Өлтірермін, атажан,
Қамаған қалмақ қалаңды,
Өлтірермін Тірсек ханыңды.
Тарттырармын сазаны,
Алдырармын мазаны,
Шағылады қазаны.
Уайым жеме, атажан,
Кегің кетпес қалмаққа –
Балаң буды белдерін!
Сонда тұрып Ер Бегіс
Қара көк атты ерледі,
Ерлеп жүріп терледі,
Бадана көзді берік сауыт
Баса үстіне киеді.
Қолға алды ақ найза,
Белге шала байлады
Жасатқан жақсы қылышын,
Тарылтуға жаудың тынысын.
Алладан медет бұл тілеп,
Атына мініп алған соң,
Қалаға келген қалмаққа
Батыр Бегіс жөнелді.

Ол жөнеліп кеткенде,
Сонда тұрып Сүйініш,
Жасы үлкен болса да,
Ер салды сонда Қараға.
Езіліп кете жаздады
Жүректегі бауыры.
Баласының тәуірі –
Бала кетті ол жалғыз
Қалмақтайын кәуірге.
Ақ сауытын өңгеріп,
Азын көпке теңгеріп
Бұ да сауыт киіп ап,
Жөнелді сонда артынан
Шыдамады балаға.
Екеуі жауға кеткен соң,
Алпыс жаста кемпірің
Отырып сонда сөйледі:
– Айналайын, Құдай-ай,
Ағара ма көзім, жылай-ай?!
Екі бірдей арыстан
Жауға кетіп барады,
Әулие,шайқы, қолдай көр!
Жалғыз ұлым – Бегіс пен
Сүйініштей алғаным
Сапарын, Алла, жолдай көр!
Екеуінің жолына
Ақ қарабас қой садаға!
Өңкей ердің тұқымы
Осы жолы өшіп қала ма?
Алпыстағы әкесі
Шыдамай, кетіп барады.
Үш атадан келе жатқан
Тұқымы еді үзілмей,
Еріп кетті балаға.
Алты қанат ақ орда,
Ішінде оның иесі жоқ,
Есіркейтін кісі жоқ,
Адыра иесіз бола ма?
Мендей болған бейбақтың
Қуарып жүзі сола ма?
Қарадөң – арғы атамыз
Аруақты ер еді,
Жәрдем бермей қала ма?
Егер жауда екеуі
Өліп кетсе, жазым боп,
Қайғыдан ішім тола ма?
Бақшалы миуа сарайым
Гүлі қурап, сола ма?
Айналайын, жан баба,
Болмаса жар Алла,
Беріп жәрдем бола ма?
Бұрынғыдай кеңес құрылып,
Заманым қайта бола ма?
Көзінің жасы төгілді,
Сөйтіп кемпір жылап отырды.

Баласының артынан
Сүйініш жақын барады.
Қалмаққа тұрып Ер Бегіс
Сонда айғай салады.
Айғайы оның шыққанда,
Жапырылып көп қалмақ
Сонда тұра қалады.
Ер Бегіс жақын қалмаққа
Тура батыр барады.
Қара тасқа қайраған
Балдағы қылыш суырып,
Сонда қолға алады:
– Әй, қалмағым, қалмағым,
Ауыр емес салмағым,
Тістелмесін бармағың.
Жекпе-жекке сен келші,
Бастап жүрген бастығың,
Ноғайменен бар ма қастығың?
Қалмақ, ноғай болғалы,
Жоқ-ты сенің достығың.
Қасыма кел сен менің
Басыңды барып жұлармын!
Екінші қайтып ноғайға
Келмейтін сені қылармын!

Сонда шықты хан Тірсек
Бұл сөзіне шамданып:
– Өлтірмесем сені, – деп,–
Қызығыңды жер көргір,
Жекпе-жекке барамын,
Барсам, басыңды алармын!
Қайратыңды қарармын,
Егер сені өлтірсем,
Артыңдағы халқыңа
Талапайды салармын! –
Деп бір ханың долданды,
Жақын бір келді қасына,
Жақын жетіп келгенде,
Ақ найзасын қолына ап,
Сонда ерлер соғысты.
Айламенен қағысты,
Найза ұстаған қолдары
Екеуінің де қарысты.
Лашын құстай шүйіліп,
Жауатын бұлттай мұнартып,
Бегіс сонда ақырды,
Дауысы жерді көшірді.
Ақ найзасын ол былғап,
Сонда қанға малынды.
Хан Тірсек те өлмеді,
Суырды қайта найзасын.
Бегістейін батырдың
Тауыса жазды айласын.
Сонда ханың ақырды,
Артындағы қалмаққа:
«Келіңдер», – деп, шақырды.
Естігенде дауысты,
Сонда қалмақ жапырды.
Жапырғанда қалмағың,
Бегіс те қарап оларға
Сонда тұрып ақырды,
Аузынан зәрі шашылды,
Аруағы судай тасыды.
Тасада тұрған Сүйініш,
Қасында бар жүз кісі,
Қарт арыстан сияқты.
Астына мініп Қара атын,
Беліне буып болатын,
Ақ найзасын шүйілтіп,
Шыға келді тасадан.
«Сүй» дегенше болмай-ақ,
Хан Тірсектей қалмағың
Жүректен қаны бұрқырап,
Қарсы келіп қалыпты.
Көргеннен соң хан Тірсек,
Кетерін қайда ол білмей,
Қашты сонда далаға,
Қамшы басты Қараға,
Өлері жақын болған соң,
Ұрмай атты бола ма?

Ат үстінде кетіп бара жатып хан сөйледі:

– Қатын-бала, ел қайда,
Туып-өскен жер қайда?
Қаламысың дүние-ай!
Ажал жақын көрінді,
Өкпеден қанның аққаны.
Астыма мінген Қарагер,
Шабысың маған не пайда,
Кете жазды жаным кеудеден?
«Сүй» дегенше болмай-ақ,
Кер ат сонда қарғыды.
«Қарғымайын», – деп еді,
Алдынан бір сай болды кез.
Қарғығанда Кер аты,
Қолынан ұшып кетеді.
Жүзі алмас болаты
Барып жерге тігілді.
Сонда ханың ұшады,
Тесілген сонда жүрекке
Барып сабы ілінді.
Ілінгенде ол сабы,
Үстіндегі мал есі,
Әділ жаннан түңілді,
Осалдығы білінді.
Алыспады Сүйініш,
Аты менен сауытын
Олжа қып ап жөнелді.
Қасында бар жүз кісі,
Ер Бегіске барыпты,
Бегіспенен қосылып,
Жауға ойын салыпты.
Ақ найзасын өңгеріп,
Азын көпке теңгеріп,
Жүрді сонда Ер Бегіс.
Астындағы Қаракөк
Ор текедей орғиды,
Сайға келсе сырғиды.
Үстіндегі Ер Бегіс
Қатар келген қалмақты
Шаншып қатар өтеді.
Қарсы келген қалмақты
Қақ маңдайдан шабады,
Өлтіріп итті салады.
Қасында жүрген жүз кісі –
Олар да жүр ойын сап.
Қалмақ шықты қаладан,
Ығысып шықты далаға.
Көбі жанның өлген соң,
Қашпасына бола ма?
Қырғыншылық көргені,
Қаланың іші қан болды.
Ер Бегіс пен жүз кісі
Қаладан қуып, сандалды.
Шығарды сонда, қарашы.
Сол соғыстың ішінде
Сүйініш те жүреді
Ақ найзасын өңгеріп,
Азын көпке теңгеріп.
Баласын сонда көреді,
Қуанған Сүйініштің
Суалып қалған жүрекке
Қайта күші кіреді.
Айғай салып жауына
О да бірге тиеді.
Қолына алып семсерін,
Қарсы келіп, қалмақтың
Қақ маңдайын тіледі.
Бытырап қалмақ қашқан соң,
Жеңілмесін біледі.
Қарсы шауып жүргенде,
Атасына баласы
Сонда қарсы келеді.
Атасын танып Ер Бегіс
Сәлем сонда береді.
Атасы тұрып сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Айналайын, жан балам,
Қарадан туған, хан балам,
Қалмақ итті қуа көр,
Атаңнан тусаң ұл болып,
Белді бекем буа көр.
Бөлек туған балаға,
Әуелі Алла, екінші,
Әулие жәрдем бола көр.
Тарыққан жерде жебей көр,
Көзіңе іліп елей көр,
Жалғызыма жәрдем бер.
Атамыз едің Қарадөң,
Ерлерді едің жебеген.
Пақыр менен міскінді
Он бесіңде мініп тақ,
Көзіңе алып, еледің,
Сен де жәрдем бере көр!
Баба түкті Шашты Әзіз,
Ұлсыздарға ұл бердің,
Қызсыздарға қыз бердің.
Пақыр менен міскіндер
Жиылып, тілек еткенде,
Қабыл қылдың тілегін,
Сен де жәрдем бере көр.
Көп айтуға шама жоқ,
Қалмаққа қайта тиеді,
Найзаменен шаншып,
Бөрідей сонда іледі.
Тарап кеткен қалмақты
Жалғыздап жүріп қырады.
Ноғайдан келген жүз кісі,
Алпысы оның қалыпты.
Қалғанын алып қасына,
Бегіс пенен Сүйініш
Еліне сонда қайтады.
Еліне сонда келеді,
Қария және үлкенді
Көзіменен көріп ол,
Тасып сәлем береді.
Анасы көріп баласын,
Қасына сонда келеді.
Омырауын ашады,
Бауырына басады.
«Қартайғанда көрген жалғыз», – деп,
Сонда кемпір егілді.
Анасы мен баласы
Қозыдай маңырап көрісті.

Сона кейін арада бірнеше жыл өтеді. Бегісте бала болмай, үлкен кісінің қатарына келіп қалады. Сол елде және өзімен қатар бір кісі болады, сол кісімен Бегіс қияметтік дос боып қояды.
Сол уақытта бір күні Бегіс ата-анасына білдірмей досына келіп, сөйлеп, былай дейді:
– Әй, досым, жас отызға келгенше дос болып, дүниеде өмір сүрдік. Біреуіміз жауап қатпай жүрдік. Мен бір ой ойлап жүрмін. «Осы ноғайдың аш-арығын бағып, соған еңбек сіңірейін» деп едім, соын саған ақылдасуға келдім. Соным қалай болады? – деді.
Сонда досы отырып:
Сенің ол айтқаның дұрыс. Екеуіміз дос болдық, енді жауға барып, кек алалық, Ноғайлының аш-арығына пана болалық. Халықтың қамқоры болалық, – деді.
Сонда Бегіс:
– Олай болса, мен енді көп кешікпен, – деп үйіне барды.

Сонда үйіне барады,
Қаракөктей тұлпарды
Ер Бегіс сонда бағады.
Ақ найза мен қылышын
Тасқа қайрап алады.
Бір алты күн болғанда,
Сонда тұлпар жарады.
Сонда тұрып Ер Бегіс
Атқа жақын барады.
Тұмылдырық, ер, жүген
Атына тегіс салады.
Ілулі тұрған ақ сауыт
Үстіне киіп алады.
Қолға алып найзасын,
Ақ балдақты көк берен
Беліне тарта шалады.
Басына киіп дулыға,
Ер жанына іледі
Қорамса мен садағын.
Атына мініп алады.

Сонда атасы шыға келіп, атқа мініп тұрған баласын көріп, сөйлей бастайды:

Айналайын жан балам,
Айырдан туған нар балам,
Қайда кетіп барасың?
Өлмеші болған атаң мен
Анаңа көзің сал, балам.
Тілімді менің ал, балам,
Сөзіме құлақ сал, балам.
Елің менен жұртыңды –
Оны да еске ал, балам.
Егер тілді алмасаң,
Аман-есен бол, балам!

Мен айтып болдым, – деп, үйіне кіріп жүре береді. Сонда үйінің сыртында тұрып, атасы мен анасына Бегіс сөйлей бастайды:

– Айналайын атажан,
Тіліңді сенің алмасам,
Ойлап келіп мен тұрмын.
Халық, қарындас, атам мен
Бауырына басқан анамды
Асыраудың ол қамын.
Сол себепті, атажан,
Қалмақ пенен ындыстай
Жауға кетіп барамын.
Ноғайдан бір кісі
Қасыма және аламын.
Берші маған атамыз,
Сұрауға тұрмын батаңыз!
Бермесең де батаңды,
Сол қалмаққа кетеміз.
Жауға бармай, атажан,
Бала-шаға, шал-кемпір,
Барсам, соның қамы үшін,
Тұрып мұнда, не етеміз?

Сонда атасы ойлады: «Бұл балам халқы үшін, ата-анасы үшін бара жатса, бұным болмас», – деп, кемпірі мен екеуі келіп, бата берердегі сөзі:

Айналайын жан балам,
Берейін саған мен, – деді, –
Қолыңды жай сен, – деді.
Бегіс аттан түседі,
Қолын жайып отырды.
Сонда шалың сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Әулие, шайқы, пірлерім
Қолтығыңнан сүйесін,
Қысылған жерде демесін!
Қызыр менен Ілияс,
Баба түкті Шашты Әзіз –
Солар болсын панаңыз!
Жолыңды Алла оңғарсын!
Енді, балам, барыңыз,
Түк қоймай, жауды алыңыз.
Жау қалмаққа, жан балам,
Аман-есен барыңыз!

Сонан кейін жолдасы да келіп, екеуі жөнеліп кетеді.

Екі арыстан елінен
Жолға шығып жөнелді,
Ақ найзасы қолында,
Бөкең-бөкең желеді.
Астына мінген ерлердің
Екеуінің де қара еді.
Екеуі де атадан
Жалғыз туған жан еді.
Екеуінің әкесі
Кәрі болған шал еді,
Оларға да қарамай,
Қарындас, халқы қамы үшін
Елден шығып жөнелді.
Маңайында қара жоқ,
Шырылдап ұшқан ауада
Кішігірім құстар көп.
Жапан түзде екеуі
Желе жортып, аяңдап,
Түн ұйқысын төрт бөліп,
Сонда жүріп келеді.
Арада неше күн өтті,
Келді бір қалың тоғайға,
Бұрын-соңды байқаса,
Аю менен арыстан
Жүреді екен тоғайда.
Сол бір уақыт шағында
Қарсы алдынан арыстан
Шыға келді ақырып,
Көп қамыстың ішінен.
Адамды көріп ол сонда,
Тұрып сонда ақырды,
Дауысы жерді көшірді,
Келе жатқан Бегіске
Арыстан сонда атылды.
Қылышын алып Бегіс те,
Ер еді сондай батыл-ды,
Жұмсап қару, егесті.
Басына қару тиеді,
Тиген қару оңа ма?
Көп ұзамай хайуанның
Сонда үнін өшірді.
Тоғайды қалың қақ жарып,
Сонан шығып жөнелді.
Бөлтірік, қасқыр, аңдардың
Ортасында келеді.
Қорықпады батырлар,
Өздерінде батыл бар.
Бір уақыттар болғанда,
Мидай жазық далада
Бір қатынға болды кез,
Шақырып алып қатынды
Сұрады ерлер сонан сөз:
– Әй, жарқыным, жарқыным,
Мидай жазық далада
Болдың бізге сізде кез,
Маңайыңда ел бар ма,
Ат суарар жер бар ма,
Сұралық деп шақырдық.
Сонда қатын сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Біз бір қалмақ елі едік.
Алдыңызда елдер бар,
Айдынды шалқар көлдер бар,
Сексеуіл мен томары –
Ол аспанға таласқан
Биік сондай жерлер бар,
Және де биік тау да бар.
Арғы жағын сұрасаң,
Хан Тірсектің баласы –
Тобылғы ханның елі бар,
Жасайтын бүгін тойы бар.
Әкесін ноғай өлтірген,
«Әкемнің кегін алам, – деп. –
Сол ноғайға барам», – деп,
Ойлаған және ойы бар! – деп, қатын жөніне кете берді.

Сонда Бегіс сөйледі:
– Әй, жолдасым, жолдасым,
Жолымызды Алла оңдасын!
Іздегеніміз болды кез,
Қыбырлалық біз тез.
Қаласына баралық,
Барып, ойран салалық.
Қаласын шауып алалық, –
Деп ерлер жөнелді.
Бұрынғыдан қаттырақ
Жүріп сондай желеді.
Сол жүрумен отырып,
Екі күнде келеді.
Тобылғы қалмақ бас болып,
Жауына ыза-кегімен,
Ноғайменен қас болып,
Шыққан екен елінен,
Өзінің мекен жерінен,
Аттанған екен ол қалмақ,
Ноғайдағы ыза-кегінен.
Қарсы келді екеуі
Жиылған қалың қалмаққа.

Сонда Тобылғы хан сөйледі:
– Танымадым мен, – деді, –
Жөніңді айтшы сен, – деді.
Түсің сары, көзің көк.
Одан басқа мінің жоқ.
Үстіңе киген темір көп.
Жөніңді маған айтшы,
Білейін сені мен, – деді.
Не болмаса ермісің,
Кек алатын шермісің?
Сонда Бегіс сөйледі:
– Менің тегім – ноғайлы,
Менің атым – Бегіс.
Арғы атам – Қарадөң,
Бергі жағым – Жұбаныш.
Өзімнің әкем – Сүйініш,
Тұқымды едім теп-тегіс.
Қасымдағы – жолдасым,
Қалмақтың келдім қасына,
Жолымды Алла оңғарса.
Іздегенімді сұрасаң,
Хан Тірсектің баласы –
Тобылғы ханның елі еді,
Жүрген жөнім сол еді!

Сонда Тобылғы хан қалмаққа қарап сөйледі:

– Іздегенге сұраған,
Келген екен жауымыз.
Қарап тұрмай қалмақтар,
Қыздырыңдар майданды,
Іс қиынға айналды, –
Деп бір ханың сөйледі.
Сонда тұрып Ер Бегіс:
– Әй, қалмағым, қалмағым,
Тістелмесін бармағың,
Жеңіл емес салмағым.
Жекпе-жекке кел, – деді, –
Қайратымды менің көр, – деді.
Сонда екі батыр
Жекпе-жекке соғысты.
Екі батыр соғысты,
Аттан салып, тоғысты.
Ақ найзасы жарқылдап,
Сонда ерлер қағысты,
Семсерменен шабысты.
Астындағы аттарын
Ерлер сонда сабады,
Шауып жүріп ерлерің,
Белден ұстап алады.
Олар белден ұстаса,
Аттар тоқтап қалады.
Жағаға қолды салады,
Ат үстінде екеуі
Жағаласып қалады.
Сонда тұрып Ер Бегіс
Қылышпен басқа салады.
Тиген соң қылыш басына,
Жығылып құлың қалады,
Иттің күші танады.
Артындағы мың кісі
Тұрып сонда жапырды,
Бегіс пенен жолдасы
Оларға қарап ақырды.
Ала құйын шаң болды,
Көрмегенге таң болды.
Сол бір уақыт болғанда,
Қасындағы жолдасы
Көрінбеді, апыр-ай,
Жүрегі мұздай болады,
Болса да жалғыз Ер Бегіс,
Қалмаққа ойын салады.
Қалмақты сонда шақырды,
Қалмақтан қайрат асырды.
Көрмеді әлі жолдасын,
Қорықты қатты жүрегі,
Кетті ердің реңі.
«Қасымдағы жолдастың
Біткен шығар дәм-тұзы», –

деп ойлап, соғысқан жерге келсе, жолдасы аузынан қан кетіп, жүрегі тесіліп жатыр екен. Соны көрген батыр аттан құлап түсті. Қайта есін жиып алып, түрегеліп барып еді, әлгі кісінің көзінен жасы бұршақтап ағып отыр екен. Қасына барып, Бегіс сөйледі:

– Айналайын Құдай-ай,
Қияметтік досымнан
Мені бүйтіп айырдың.
Жабығып қатты мен келсем,
Ақыл берер осылай,
Ақыл берер досымнан,
Құдай қосқан қосымнан
Айырып бүйтіп қойғаның.
Аңға қосқан сұңқарым,
Қанатын екі қайырдың.
Халық үшін өлгенің,
Шәйіт болып кетесің.
Кең сарайға жетесің,
Бұл дүниеден өтесің.
Аманатын Алланың
Көз алдымда бергенің.
Жарық дүние енді жоқ,
Отың жанған болды шоқ,
Не айтасың ата-анаңа,
Әйеліңе және де?
Сонда досы сөйледі:
– Әй, құрдасым, құрдасым,
Жүрген бірге қосылысып,
Арманда болып барамын.
Артымда менің сұрасаң,
Кәрі атам мен анам бар.
Мен өткен соң дүниеден,
Сол атам менен анамды
Өзімдей қылып кім бағар,
Көңілін оның кім табар?
Бағатұғын кісі жоқ,
Жұрттың онымен ісі жоқ.
Қурады оның сүйегі,
Қарға-құзғынға жем болар,
Тірі болсаң, барасың,
Атам, анам бар болса,
Қабатыңа аларсың,
Өзімдей қылып бағарсың.
Сүрегі бітіп, ол өлсе,
Барарсың оның қасына.
Және де сәлем айтарсың,
Бар болса менің алғаным,
Дүниенің білдім жалғанын.
Енді маған жарық жоқ,
Қараңғы көрге барғаным.
Ішінде оның бар болса,
Не болса да, баланы
Қолыңа сенің берсін ол,
Өзімдей сені көрсін ол,
Қамықпасын, қайғырып,
Барсын қайны халқына,
Бұрынғы түссін салтына.
Рұқсат оған мен бердім,
Жүре берсін дағдына,
Бұрынғы елдің салтына.
Өзімнен үлкен аға жоқ,
Не болмаса, іні жоқ,
Өттің бастан дүние боқ.
Бұрынғының бірі болармын,
Бұл дүние кімнен өткен жоқ!
Өлмей тағы кеткен жоқ,
Қатын менен баласын
Дүниеден көре алмай,
Қарға-құзғынға жем болып,
Қапыда кімдер кеткен жоқ?!
Аман бол енді сен, – деді.
Қағып кірпік өлуге,
Қараңғы көрге жетуге,
Жан досынан айырылып,
Түзеді маңдай кетуге.
Досынан Бегіс айырылды,
Қолындағы баулы ақ сұңқар,
Ол сұңқардан айырылып,
Отырып қалды майырылып,
Қанаты қалды қайырылып.
Отырып сонда, мұңайды,
Мұңайса да, достысы
Өлген соң, қайтып тұрмайды.
Атын сонсоң мініп ап,
Қалмаққа қарай жөнелді.
Шаңы ұйтқып желеді.
Қалмақтың салған қалаға,
Қамшысын басып Қараға
Сонда жетіп келеді.
Келсе адам тараған,
Кемпір менен жас бала
Қалыпты,оны бөлеген.
Аяқ басып тұрары
Қашып-босып жөнелген.
Мыңдаған қой қалған,
Сиыр менен қалды түйесі,
Түйенің жоқ-ты иесі.
Айдауына жарамай
Қалыпты құлын, биесі.
Иесіз жатқан малдары
Айдап алып жөнелді.
Бір жан жоқ қасында,
Айдағанын сұрасаң,
Қалмақтың қой мен түйесі.
Ер Бегіс болды иесі.
Жүруменен отырып,
Баяғы келді құдыққа.
Суарып малын алады,
Баяғы көрген тоғаймен
Қақ жарып өтіп барады.
Бір, екі, үш ай болғанда,
Елінің келді маңына,
Түсірді елдің жанына.
Керегін жұрт алады,
Тоғыз жүз мал қалады.
Баяғы өлген досының
Кемпір-шалы, әйелі –
Үшеуіне – оған барады.
Барып, әйел сөйледі:
– Ер Бегіс, Ер Бегіс,
Тұқымды едің теп-тегіс.
Алған қайда жарымыз,
Ажал жетіп, өлді ме?
Артында оның сұрасаң,
Тігулі орда үй қалды.
Бүкірейіп белдері
Кемпір мен шал қалды,
Жиналған дәулет, мал қалды,
Жас он бесте қосылған,
Қынай белім шешілген,
Мендей болған жар қалды.
Және де қалды титтей баласы,
Алған жарым өлген соң,
Кім болар оның панасы? –
Деп бір әйел егілді,
Көзінің жасы төгілді.

Сонда Ер Бегіс сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Қасымдағы жолдасым,
Ажалы жетіп, ол өлді,
Сен де айырылдың жарыңнан,
Мен де айырылдым ерімнен,
Қатар жүрген теңімнен.
Құтылған пенде бола ма
Алла салған өлімнен?
Жолдасым сапар шегерде,
Тапсырып кеткен өлерде,
Мен айтайын кебінен,
Ата менен анасын,
Іште қалған баласын,
Жан жолдасын сені де,
Тапсырып маған кеткен-ді.
Мен алармын қолыма,
Құдай жазса оңына.
Іште қалған нәресте
Дүниеге келген соң,
Оңын-солын білген соң.
Тұмсықтыға шоқытпай,
Қанаттыға қақтырмай,
Оны да әкеп қосармын
Ноғайлының тобына.
Егескен жерде ел алған,
Қыраннан тартып жем алған
Бегістейін батырдың
Ісі келген оңына.

КӨГІС, ТЕГІС

Бегістейін еріңнің
Жасы отызға келеді.
Әйел таңдап алмайды,
«Ал», – десе де болмайды.
Отырып бір күн атасы
Баласына сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Балам едің сен, – деді. –
Асырадым әлпештеп,
«Қарғам адам болар», – деп.
Сен бір адам болмадың,
«Ал», – десем әйел алмадың.
Атаң келді жетпіске,
Анаң келді алпысқа.
Бүкшеңдеп жұмыс істейді.
Әйел таңдап жастықта
«Қой», – десем де қоймадың.
Сонда Бегіс ұялды
Атасының алдында.
Жігіттің беті қызарды,
Сонда кетті далаға.
Сол жерде бір бай бар еді,
Жалғыз қызы бар еді –
Өз халқына қадірлі,
Қанымша сұлу атанған.
Бегіс батыр барады,
Бұрын айтқан сөзімен
Соны барып алады.
«Әйел алды ер Бегіс»
Дегенді естіп Ноғайлы,
Қалмай бәрі жиналды.
Қыз да келді отауға,
Көбейді қыздар отауда.
Үш күн ұдайы ойын қып,
Тоғыз күн ұдайы жібермей,
Ат шаптырды тойын қып.
Аттар шапты бәйгеге,
Жүз елу қой, сегіз қара
Тігілді сол бәйгеде.
Ноғайлының жандарын,
Тамақ сыйлап, тойғызды.
Арада өтті бір жыл.
Ер Бегістің әйелі
Екіқабат болады.
Тоғыз ай, он күн болғанда,
Еркек бала табады.
Ноғайлы сонда жиылды,
Ақсақал мен қария
«Көгіс», – деп атын қойды,
Және де тойы тарады.
Ер Бегістің досының
Әйелі тапқан ұлының
Атын қойып, қылды той.
Және де тойы тарады.
Ер Бегістің достысы,
Соның бар-ды әйелі.
О да туған бір ұлды.
Оның аты болды «Тегіс», – деп.
Атасы жүріп екеуін
Қияметтік дос қылды.
Ес білмейтін уақтынан
Екі жас бірдей дос болды.
Бірнеше жыл болғанда,
Кішкене екі баланың
Жасы беске толғанда,
Атасы менен анаға
Ермек болды бұл бала.
Жасы онға толады,
Недәуір жігіт болады.
Атасының мініп тұлпарын,
Екеуі соған мінгесті,
Жылқы бақты малдарын.
Жылқышы мен түйеші –
Болды соның иесі.
Бір күндері болғанда,
Ер Көгіс пенен Тегістің
Жасы он бірге толғанда,
Тегістейін жас бала
Анасына келеді,
Келіп сөйлей береді:
– Айналайынанамыз,
Аязды күні айналдың,
Бұлтты күні толғандың.
Дыбысым шықсаол менің,
«Қарағым шошып кетті», – деп,
Бесіктен шешіп, қолға алдың,
Өсірдің жастан әлпештеп.
Атасыз болдым мен неге?
Әуелі бастан жаралдым,
Атамыз қайда, анажан?
Сағынып тұрған атасын
Сорлы болған балапан!–
Деп бір бала егілді,
Көзінің жасы төгілді.
Ол атасын еске алып,
Қабырғасы қақырап,
Омыртқасы сөгілді.
Анасы сонда сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Айналайын жас бала,
Атаңды алма ойыңа.
Атаңды алсаң ойыңа,
Анаң да бірге егілер,
Қабырғасы сөгілер,
Көзден жасы төгілер.
Атаңның айтсам мен жайын,
Ауадағы құстар мен
Жердегі аңда – барлығы
Қайғыланып, көбейер.
Оны білсең, арманда,
Қайғы толар басыңа.
Атаңнан қалған жалғызсың,
Елемес сенің өзіңді.

Солай деп әйел баласына жауап айтып еді, бала: «Ана, неге олай, кім өлтірді?» – деп қоймады.

– Қоймадың ғой, жан балам,
Атаңды мен айтайын,
Қалай кеткен мән-жайын.
Бегіс қатты ер еді,
Атаңменен болған дос.
Қосылып екі арыстан,
Халықтың қамын ойлаған.
Белшеден батып ойларға,
Екеуі кеткен қалмаққа,
Халық үшін мал алып,
Қалмақтан кекті алмаққа.
Қалмақ елге барулы,
Қалмаққа соғыс салулы.
Сол соғыстың ішінде
Атаң өліп кетіпті,
Тар жерлерге жетіпті.
Жылай-жылай сені ойлап,
Дүниеден өтіпті.
Ішімде едің сен сонда,
Арманда болып, келе алмай,
Жарық күнді көре алмай,
Дүниеден кетіпті.
Мәні-жайы осылай,
Сөйлеттің, балам, тосын-ай.
Және де тастап кетіпті
Ер Бегістей досына-ай.
«Арманда сені кетед», – деп,
Отыр едім мен айтпай.
Ақыры айттым, болмады,
Мәні-жайы осылай.
Сонда бала үндемей,
Көгіс пен Тегіс қосылып,
Жылқысына жөнелді.
Жайымен жүріп отырып,
Жылқысына келеді.

Жылқыда отырып, Көгіс Тегістің қайғылы екенін сезіп, досының қасына келіп, сөйлей бастады:

– Әй, досым-ай, досым-ай,
Қайғыланып жүрсің ғой.
Қабағың қату көрінді,
Ұйықтай алмай қайғымен,
Түн ұйқыңды бөлдің бе?
Жас уақыттан екеуіміз
Қияметтік болдық дос,
Сырыңды маған айтшы сен,
Ақылдасып екеуіміз,
Көңіл кірін ашалық,
Көкіректегі қатты қайғыны,
Қайғыланбай, басалық.
Біреу келіп, жан достым,
Көкірегіңе қайғы салды ма,
Бетіңнен иттей алды ма?
Сонда бала жылады,
Айтпады ол сырын.
Көгіс тағы сөйледі:
– Жылама, достым, жылама,
Болса қайғың маған айт,
Қас қылған саған кісіге
Сен үшін отқа жанармын,
Өлімге басты байлармын.
Жылағанмен бола ма?
Кегің кетсе кісіде
Оны да маған айтсаңшы.
Мың кісіге басымды,
Жалғыз да болсам барармын,
Кегіңді сөйтіп алармын.

Бала қайғысын тағы да айтпады. Сонда Көгіс атасына келіпайтады. : «Әй, ата, осы менің досым неге қайғылы, соны білемісің?» – деді.

Сонда әкесі сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Әй, жан балам, жан балам,
Айырдан туған нар балам,
Ол достыңның жылауы:
Көкірегінде оның да
Кетпес кегі бар, балам,
Сөзіме құлақ сал, балам.
Әкесі де оның ер еді,
Өз дегені болмаса,
Кісі дегенін қылмайтын
Сондай артық шері еді.
Өз тұсында о-дағы
Атаңа нәлет қалмақты
Талай сүйреп жеп еді.
Ақылы оның көп еді,
Қасымда талай ол жүріп,
Ақылшым менің сол еді.
Бір замандар шағында
Біздер жауға баруға
Тұлпарды алдық сарайдан
Жеммен тұрған бағында.
Екеу ғана болсақ та,
Көк сүңгіні өңгеріп,
Тек екеу ғана болсақ та,
Елден шығып жөнелдік,
Азымызды көпке теңгеріп.
Халық үшін белді буғанбыз,
Жазық мидай далада
Қаңғырып талай жүргенбіз,
Қалмақтың күшін көргенбіз.
Соғыс салдық қалмаққа,
Сол соғыста жүргенде,
Досым еді ол менің,
Айырылып қалғанмын.
Сол кегі бар баланың,
Сол себептен жылайды.
Баруға жауға ол жалғыз,
Қайғыдан іші толып жүр,
Қуарып жүзі солып жүр.
Менен туған ұл болсаң,
Атаңның жолын сен қусаң,
Қияметтік досыңмен
Жауға бірге барасың.
Не салса Алла басыңа,
Көтеріп өзің аласың,
Тілімді менің алсаң сен,
Дұшпаныңа барасың,
Алып кегін бересің,
Алла салса, көнесің.
Өлімнен аман сен болсаң,
Аман қайтып келесің.
Әне, балам, осылай, –

деп, Бегіс сөзін қояды. Сонда Көгіс Тегіске барып: «Әй, достым, жылқыдан өзің жақсы көрген атыңды ұста», – деді.

Сол бір сөзді естіп
Баланың жүзі кіреді,
Атқа қарай жүреді,
Көп жылқыға барады.
Сол жылқының ішінде
Ала аяқ торы бар,
Соны барып алады.
Басына жүген салады,
Ырғып атқа мініп ап,
Үйіне таман келеді.
Алып барып, ер салды,
Өмілдірік, құйысқан,
Айыл, тұрман бек тартқан.
Құйысқанын қысқартып,
Басына киді дулыға,
Үстіне киді шарайна,
Бәрі жанға ол пайда.
Беліне берен байланды,
Ұстады қолға ақ найза.
Жебесі оның шегеден,
Жебенің ұшын сұрасаң,
Асылы болат темірден,
Шақпақ тасқа егеген.
Көгіс ерге сол бала
«Барамын», – деп жөнелген.
Көгіске сонда келеді,
Келіп, сөйлей береді:
– Әй, Көгісім, Көгісім,
Шықтым үйден мен, – деді.
Жаратып атты мінгенмін,
Саған қарай келгенім,
Жүрмеймісің, жан досым?
Жатырмысың, Ер Көгіс,
Манағы уағда, қай жақта,
Не болды сенің білгенің?
Астыма торы мінгенім,
Жау айласын құртуға,
Жалғыз болсам да, жүремін.
Атаның кегін жіберіп,
Емес пе жақсы өлгенім?
Сонда тұрып Ер Көгіс,
Ұйқыдан тұрып алады,
Тысқары шығып Ер Көгіс,
Тұлпарға жақын барады,
Үй сыртында жүгенді
Сонда қолға алады.
Әуелі салды ерлерін,
Айыл-тұрман, заттарын.
Онан соң салды құйысқан.
Атқа тегіс салады,
Үйге жақын барады,
Керегенің басында
Ілулі тұрған ақ берен
Оны да қолға алады.
Ұсталмаған шарайна
Оны да киіп алады.
Басына киіп дулыға,
Қасабасын қақайтып,
Ақ найзасын өңгеріп,
Алды мініп атына.
Сонда келіп атасы,
Баласына сөйледі:
– Әй, балалар, балалар,
Баталы құл арымас,
Батасыз құл жарымас,
Берейін бата мен, – деді, –
Қолыңды жай сен, – деді. –
Жолыңды Алла оңғарсын,
Әуелі Алла, екінші,
Әулиелер болсын жар!
Қырық шілтен қолдасын,
Жолыңды Алла оңғарсын!
Аршылан болғай панаңыз,
Баба түкті Шашты Әзіз
Сендерді, балам, қолдасын,
Үстіңізге нұр жаусын!
Сонан соң балалар жөнелді,
Көңілдері балалардың
Тасқан судай тасады.
Тек екеуін сұрасаң,
Екі мыңға теңелді,
Елден шығып жөнелді.
Жазыққа шығып алғасын,
Аттың басын босатты.
Астына мінген қос тұлпар
Арандай аузын ашады,
Қырлы-ойлы жерлерден
Кідірмей қарғып асады.
Қарсы келген қабақтан
Қарғып асып барады.
Сексен күндік жолдарға,
Аңдыздайын хандарға
Қырық күнде барады.
Мекендеген жеріне,
Тұрақты тұрған туған еліне
Екі бала келеді.
Келеді де сол бала
Қаланың ішін қақ жарып,
Сонда шауып желеді.
Хан отырған қорғанға
Қарсы келіп қалған соң,
Білдіруге ерлігін
Атқа қамшы басады.
Таңға жақын шақ еді,
Жанына қамшы батқан соң,
Астына мінген Тегістің
Торы сонда асады.
Көгіс мінген көк тұлпар
Тұяғы қызып тұрған соң,
Кідірмей о да асады.
Аңдыздайын хандардың
Бет-аузын шаң басқан соң.
Жатқан ұйықтап ханыңыз,
Түрегеліп қарады.
Екі тұлпар ол мінген
Көрді екі баланы.
Жайымен тұрып хан Аңдыз,
Ол атына барады.
Барад та, ерді салады.
Көгіс пенен Ер Тегіс
Оны біліп қалады.
Сонда жылдам атына
Аңдыз да ерді салады.
Қару-жарақ асынып,
Атқа мініп алады.
Аңдыз атқа мінгенде,
Көгіс те атты жондады.
Ақ сүңгісін өңгеріп,
Жүруге хан да оңталды.

Артындағы досына
Сонда Көгіс сөйледі:
– Әй, жолдасым, құрдасым,
Бір жыл туған мұңдасым!
Қалмақ та мінді атына,
«Барайын», – дедім мен соған.
Жолымды Алла оңдасын!
Сапары иттің оңбасын!
Қызыр менен Қырық шілтен,
Баба түкті Шашты Әзіз
Қасиетті пір еді,
Қолтықтан сүйеп жебесін, –
Деп Көгіс батыр жөнелді.
Ханға жақын келеді,
Аңдыз да артық ер еді,
Өз дегені болмаса,
Кісі дегенін қылмайтын
Қайсар туған неме еді.
Қызылбас пен ындыстан
Оның да жемі көп еді,
Ноғайдан да көп жеп еді.
Ақ сүңгісін өңгеріп,
Бадана көз, берік сауыт
Баса үстіне киіпті.
Ақ найзасын өңгеріп,
Көгіске қарай жүреді.
Көгіс те сонда ұмтылды
Қамшы басып атына,
Ұмытып кетіп найзаны,
Қамшымен ханды бір ұрды.
О да найза салады,
Ақ сауыттан жебесі
Жүрекке кірмей қалады.
Аңдыздайын кәуірді
Қамшыменен ұрғанда,
Басындағы дулыға
Домалап ұшып кетеді,
Қашып ханың жөнелді:
«Басыма қылыш тиеді», – деп.
Есіне түсіп қылышы,
Күміс аппақ балдақтан
Алды сонда суырып.
Қашып кеткен артынан
Қуып сонда жетеді.
Қылышын сермей қалады.
Басына қару тиген соң,
Басы жерге барады.
Ұйықтаған қатын-баласы
Ордасында бар еді.
Жайыменен Ер Тегіс
Қасына барып түседі.
Ақ найзасын оңтайлап
Және де ұстап тұрады.
Үйге сонда қарады,
Ұстап үйді алады,
Көтеріп кеп салады.
Үйдегі қатын-баласы
Шулап келіп жылады,
Сонда қашып барады.
Қорғанның іші қан болды,
Қырылған көп жан болды.
Көгіс пенен Ер Тегіс
Қорғанның ішін алады.
Қорғандағы қалмақтың
Жиылып тұрған әскерімен
Екеуі соғыс салады.
Ақ найзасы жарқылдап,
Көгіс пенен Ер Тегіс
Қалмаққа ойын салады.
Қамалды бұзып кете алмай,
Қамалда қалмақ қамалды.
Көгіс мінген көк тұлпар
Аспанға қарғып ойнайды.
Ұстаған қолға көк найза,
Қалмаққа салса, бойлайды.
Бір қолында ақ семсер,
Сермесе, кеспей қоймайды,
Жүзі қанға тоймайды.
Тегіс мінген Торыны
Аттың қағып топшысы,
Бір кезде Торы құлады.
Өлтіруге Тегісті
Қамалап қалмақ тұрады.
Оны көріп Ер Көгіс,
Қалмаққа жақын келеді,
Жиналған көпті көреді,
Ызаланып Ер Көгіс,
Шыдамады досына,
Қалмаққа қылыш ұрады.
Жиналған көп қалмаққа
Салды Көгіс лаңды.
Ақ найза мен семсері
Қара қанға бұланды,
Талайы аттың сұлайды.
Ішек-қарны ол түскен,
Жылаған көрді талайды.
Сонда Тегіс тұрады:
– Атым, сенен қате болды ма,
Көзім, сенен қате болды ма?
Қылышты дұрыс сермемей,
Қолым, сенен қате болды ма? –
Деп бір тұрып Ер Тегіс
Сонда тұрып сілкініп,
Қайта атқа мінеді.
Қарсы келген қалмаққа
Бүркіттей жазып шеңгелін,
Найзаменен түйеді,
Лашын құстай іледі.
Тегіс, Көгіс тиген соң,
Қалмақтың көбі сілейді.
Қарсы келген ерлерді,
Аларып көзі көрмейді.

Сол қалмақтың ері бар екен, соны қалмақ шақыртып жібереді. Ол қалмақтың ері бес жүз шеру ерлерімен келеді.

Бес жүз кісі қасында
Дулығасы басында,
Ақ найзасы жарқылдап,
Келеді қалмақ қуанып,
Өздерінше олар да
Пірлеріне сиынып,
Ақ сауытын жамылған.
«Аңдыздайын хандарын
Өлтірді, – деп есітіп, –
Ханның жанын ол қорлап»,
Естіп сол хабарды,
Жүректері ердің қабынды.
Астына мінген тұлпарлар
Терлеп қатты, сабылды.
«Осы жол медет берсін!» –деп,
Өздерінше олар да,
Бабасына қатты жалынды.
Қорғандағы көріп баланы,
Сонда ерлер қағынды.
Көгіс пенен Тегістің
Сыртқы түрін қарасаң,
Арыстан мен аюдай.
Арыстан мен ол аю
Екеулесе, қоя ма?!
Аюдайын айбатты,
Арыстандай қайратты,
Жақындап қалмақ қамалға.
Ақ найзаға сүйеніп,
Екі ер тұрды қамалда.
Сонда жақын келеді,
Оларға қарай Ер Көгіс
Жеке шығып жөнелді.

Сонда жүріп қалмаққа

Көгіс батыр сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Әй, құлым-ау, құлым-ау,
Құлдыраңдап желесің.
Ақ найзаңды өңгеріп,
Жеңіп алар кісідей
Қақаңдап сен келесің.
«Алармын», – деп ойлайсың,
Алдырарын қайдан білесің?
Алла тізгін оңдаса,
Әулие, шайқы қолдаса,
Ақ сүңгіні салармын,
Олжаға атың алармын.
Артыңа ерген әскерің
О да маған олжа-ды,
Олжа болар уақытың.
Екі бала болжады:
«Аңдыздайын еріңнің
Басын кесіп мен алдым.
Жан баспаған қорғанға
Ат қарғытып мен бардым.
Шаңырағын үйіңнің
Ортасына түсірдім.
Білгеніңді істей бер,
Аңдызды аттан ұшырып,
Қара жерді құштырдым.
Енді сені жүрдірмен,
Аяғы түгел арғымақ,
Енді сырым білдірмен!»
Жанына тиіп сөз айтты.
Сонда қалмақ ерінің
Көзі құрдай қызарды,
Созылып кірпік, ұзарды.
Қаны қашып, бозарды,
Естігенде бұл сөзді,
Не қыларын білмеді.
Ақ найзаны өңгеріп,
«Жекпе-жек», – деп шабады.

Екеуі сонда алысты,

Ақ найзамен қағысты.
Ат үстінде және де
Ақ семсермен шабысты.
Бастарынан қылыш өтеді,
Сермеген соң қылышты,
Жарқылдамай не етеді?