Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ақпараттық порталы

АҢШЫБАЙ

Аңшыбай үш жасында шешесінен, төрт жасында әкесінен жетім қалды. Бала біткен ауылға келтірмей қуа берді. Аңшыбай жыңғылдан жақ алып, шиден оқ алып, далада қаңғырып жүре береді. Өзі жалаңаяқ, жалаңбас, тырдай жалаңаш. Қыдырып жүріп, қалың тоғайлардың ішіне барады. Тоғайдың ішінде бір көлдің жағасына барып жатып еді. Оның ішінде бір уақ шіл үйректер жүр екен. Аңшыбай сол үйректі атып алып, отқа көміп пісіріп алып, тамақ етіп жүрді. Алты жыл сонда үйрек атумен жатты.
Бір күндері болғанда көлшікке бір аққу келіп қонады. Аңшыбай көріп, атайын дегенде, аққу сілкініп еді, бір бойжеткен қыз болды:
– Адам баласы, сен мені атпа. Мен мұсылман пері патшасының қызымын. Сізге «Қара саз жерде не қылып жатқан адам баласы екен?» деп келіп едім. Бұрыннан да көріп жүр едім. Сен не қылған адам баласысың, бұл ел жоқ жерде жүрген? – деді.
Аңшыбай:
– Менің әкем де, шешем де жоқ. Елден қаңғырып жүрген бір ғаріппін, тамағым мынау – шіл үйрек, – деді.
Сонда аққу:
– Ертең келермін, – деп, ұшып жүре берді. Қарасы үзілгесін, тағы бір аққу келіп қона қалды. Бұл да сілкініп еді, бір қыз бола қалды.
– Мені атпа, бала сен, – деп тұра қалды. – Сен не қылып жатқан адам баласысың? – деп сұрады.
– Ата-анам жоқ, ағайыным тағы жоқ. Осында шіл үйректі тамақ етіп жатқаныма бес-алты жыл болды, – деді.
Сонда аққу тұрып айтты:
– Әлгі ұшып кеткен не? – деді.
Аңшыбай:
– Білмеймін. «Мұсылман пері патшасының қызымын», – деп кеткен. «Ертең келермін», – деді.
Аққу:
– Онда мен кәпір патшасының қызымын. Ол келсе, мен де келермін ертең, – дейді.
Сонда Аңшыбай:
– Келіп не қыласың? Менде үй де, күй де жоқ, ішіп-жейтін тамақ та жоқ, – деді.
Аққу:
– Ол келіп тиер болса, мен де артынан келіп тиермін – деді.
– Бірақ мұсылман перісінің қызы «тием» деген жоқ.
Ертеңіне мұсылман пері патшасының қызы келіп, тағы қонды да айтты:
– Мен саған, адам баласы, мынадай тәуекел етіп жатқаныңда «тием» деп келдім.
Сонда Аңшыбайдың айтқаны:

– Ақылың жоқ баласың,
Жазған, қайда барасың?
Менде біркиер киім жоқ,
Сататұғын тиын жоқ,
Баратұғын үйім жоқ.
«Тиемін маған» дегенің,
Сен – патшаның баласы,
Басыңда сенің миың жоқ.
Ағайын, іні менде жоқ,
Жақын жерде елім жоқ.
Мен – бір жүрген сормаңдай,
«Тием» дегенің маған бұл қалай?
Ойдың менің көзімді,
Өлтіремісің өзімді?
Алмаймын мен сені,
Өлтірмесең, жаным, өзімді.
Майданда жатқан мен ғаріп
Сен бір не күн көрерсің?
Маған жолдасым сен болсаң,
Асыл бір туған данасың.
Адам біздей пақыр болар ма?
Біз секілді пақырға,
Жарқыным, не деп барасың?

Сонда бір қызың сөйледі:
– Әй, Аңшыбай, Аңшыбай,
Тамақ пен киімді қайғы етпе.
Табармын бәрін мен, – деді, –
Саған болсам жолдас мен, – деді. –
Қазынаға қолды салармын,
Не керекті алармын
Атамның тұрған тағынан,
Кейін қайтып барғасын.
Қазынадан алып, тақ алсам,
Дүниені сатып, табармыз.
Апарармын жеріңе,
Жеткізермін еліңе,
Киім мен тамақ қайғы етпе,
Егер болсам сенің жолдасың.

Сонда кәпір патшаның қызы ұшып келіп қонып, ана қызға айтқаны:

– Сен бір болсаң жолдасы,
Артықпын ба мен сенен?
Мен де қатар болайын.
Мынау тұрған – Аңшыбай
Майданда жатқан ер екен,
Жақыны жоқ бір жалғыз,
Өзі бір пақыр жан екен.
Елсізде көріп жетімдік,
Тарыққан пақыр бала екен.
Артықпын ба сіздерден?
Атамның алтын қазынасына
Мен де қолды салармын,
Көп етіп алтын алармын.
Әкеліп берсем, мал болар,
Осының өзі – Аңшыбай
Ноғайлыға хан болар.
Астана халықты билеп,
Аңшыбай қалай кем болар,
Жақсылармен тең болар!
Екеуіміз бақыт алып,
Жолдас қылып алармыз
Неше жыл болды жатқалы,
Қара көрмей жүр екен.
Тигеніміз осыған
Екеуміздің жөн екен.
Жақсылармен тең болса,
Майданда жатқан ер еді,
Кімнен кем болар?
Аңшыбай сонда мұңайды,
Жарлылық пен жалғыздық
Есіне түсіп жылайды.
Екі ару бірдей дегесін,
Қайғы етпей, не қып шыдайды?
«Екі бірдей аруды
Бола ма бірден алуға?
Хан баласы біз едік.
Таза халық біз едік,
Жақсы жаман көрмеген.
Неміз қалды біздей пақырдың
Енді қайтіп өлмеген?»
Осылай деп қайғысын
Аңшыбай сонда сөйлеген.
Екі әйел тап келіп,
Батыр енді ойлайды:
«Қайдан іздеп табайын
Жас күнде жүрген елімді?
Екі бірдей данасың,
Патшадан туған баласың.
Біз секілді ғаріпті
Апарып, қорлап, не қыласың?»
Екеуі сонда сөйледі,
Мұсылман, кәпір қыздары
Сөйлегенде не деді?
– Әй, Аңшыбай, Аңшыбай,
Дүние үшін тарықпа,
Мал үшін сен қамықпа.

– Сені ел шетіне жеткізіп тастаймыз. Ертең еліңе барғасын: «Маған қатын алып беріңіз, тұрарға үй, айдарға мал, ішерге тамақ, мінерге ат беріңіз», – деп, халқың мен ағайындарыңнан сұрарсың. Олар айтқаныңа ере алмас, мал түгіл, нәрсе де бере алмас. Сосын сен бір төбенің басына екі ағаш қағып, басына жалау іліп, өзің екі ағаштың арасына отыр. Сол уақытта аспаннан біз ұшармыз. Ұшып жүріп, бір қарайған нәрсе тастармыз. Қарайған нәрсе табақтай алтын болар. Сен соларды жинап аларсың. Алтынға киіз бен үйдің сүйектерін сатып алып, сол жерге алты қанат екі үй тігіп отырарсың. Біз осының бәрін үстіңде ұшып жүріп байқармыз, – дейді.
Осыдан кейін екі аққу Аңшыбайды елінің шетіне әкеліп түсіріп, өздері ұшып кетеді.
Аңшыбайдың ноғайларға келіп, «Мен он жасқа келдім. Маған қатын алып беріңдер» деп айтқаны:

– Қатын алып беріңіз,
Ағайыным, сіз, – деді, –
Ортаға келдім мен, – деді.
Сонда ноғай кірмеді,
Біреуі де бір лақ
Аңшыбайға бермеді.
Тыңдамады бір ноғай:
«Қаңғырмай, жоғал сен!» – деді.
Төбенің шығып басына,
Отырды барып Аңшыбай
Қағулы ағаш қасына.

Қағулы екі ағаштың ортасында отырған Аңшыбайға қос аққу ұшып келіп, бір қарайған нәрсе тастады да, екеуі қайырылмастан қайтадан ұшып кетеді. Аңшыбай аспаннан түскен қарайған нәрсені алып, оны киізге сатып, керегін алды. Екі жерге он-оннан қатындарды бөліп, алты қанат екі үй тіктірді. Екі ағашты қағып, ортасына Аңшыбай отырады, жалауын байлап қояды.
Сонда ноғайлар: «Мұны қайдан тапты екен?!» – деп таңғалады. Сол уақытта екі аққу да келіп қонады. Екеуі де әдемі қызға айналады. Қызға айналғанда мынадай қызық болды. Қыздардың бет-әлпеттерінің әдемілігін көріп, енді ноғайлар жиналып, кеңес құрады. Олардың: «Осы Аңшыбайдың көзін жойып, екі қызды өзіміз алайық», – деп сыбырласқандарын екі қыз естіп отырып, сонда перінің бір қызы ноғайларға:
– Ақылдарың қалай? Аңшыбайды өлтіріп, бізді алмақсыз, олжаға батып қалмақсыз. Тауды алып, үстіңізге тастасақ, өлтіреміз біз сіздерді, – дейді.
Сонда ноғайлар жаман қорықты, сөзінен қыздың торықты, зор мықтыға жолықты.
– Енді сіздерді айтпаймыз, отыра беріңіздер. Аңшыбай төре, хан болады, үндемейміз сіздерге, – дейді.

Асылдар келіп тұрады
Аңшыбайдың қасына.
Би мен бектер кеңес құрады,
Әртүрлі еткен талабын
Аңшыбайдың сұрады.

Сонда Аңшыбайдың екі қызды алған жері – тоқсан баулы Ноғайлы елінің шетіне көшіп барған жері.
Аңшыбай: «Қайта аттанам», – деп кеңес қылған. «Жалғыз қаңғырған қара басы», – деп, оның қасына ешкім ермеген.

Аңшыбай мінді Қара атқа,
«Алыс жерге кетем, – деп, –
Құба таудан өтем, – деп, –
Орақшыға жетем, – деп, –
Бармай жауға, не етем?» – деп.
Жапанға жалғыз кеткесін,
Батыр не қып шыдайды?
Астында мінген Қара ат бар,
Жануарда қанат бар.
Бес қаруы белінде,
Асынған бойда жарақ бар.
Жануар басып тұрмаған,
Ұшқан құстай зырлаған.
Төрт айлық жолдарда
Болдырып демін алмапты.
Кетеді алыс жерге аттанып,
Кезіккен жері
Аңшыбайдың сол еді,
Орақшының тұрған жері құм еді.
Қырық кісі әскермен
Қарауыл жүрген бұл еді.
Аңшыбайға кез келді
Орақшыдай қалмағың.
Орақшы келіп сөйледі:
– Жолдассыз жүрген данасың,
Жапанда жүрген дарасың.
Жолдасың жоқ қасыңда,
Жалғыздық, қайда барасың?
Атаң мен айтшы анаңыз,
Білейік сіздің шамаңыз?

Сонда Аңшыбай сөйледі:
– Руымды сұрасаң,
Дін мұсылман елі еді.
Тұқымымды сұрасаң,
Тоқсан баулы ноғайдың
Қырық таңбалы Қырымы,
Қырымның байтақ елі еді.
Менің атым – Аңшыбай.
Іздегенім сұрасаң –
Орақшы қалмақ қаласы.
Орақшының алуға
Іздеп шықтым қаласын,
Жылатуға баласын.
«Көрейін», – деп мен шықтым,
Сол қалмақтың шамасын.
Естимісің, қалмақ, сен? – деді, –
Ат-жарағың бер, – деді, –
Алмай кетпен мен, – деді.

Сонда қалмақ қолды салады.
Атайын деп баланы
Аңшыбайға оңталды.
«Жеңемін сені!» деген соң,
Залым қалмақ долданды.
Орақшы мінген кер еді,
Тебініп қалмақ келеді.
Аңшыбай мінген Қара еді,
Қайраты атының бар еді,
Жасқанбайтын ер еді.
Қарсы келген қалмаққа
Аңшыбай да келеді.
«Бердім кезек мен, – деді, –
Ата бер, қалмақ, сен», – деді.
Атайын деп Орақшы
Сонда оғын жөндеді.
Қорамсаққа қол салды,
Есепсіз оққа мол салды.
Аңшыбайдың ішінде
Бар еді киген шарайна,
Сыртында бар-ды ақ сауыт.
Сыртында бар-ды шекпені,
Шекпеннің өтіп ар жағына
Оғы кетеді.
Бір атқанда, үш атты,
Үш атқанда, бос атты.
Ақ сауыттан өтпеді,
Онан арман кетпеді.

Сонда Аңшыбай тұрып сөйледі:
– Әй, қалмағым, сен, – деді,
Берсең кезек сен, – деді, –
Енді атайын мен, – деді. –
Сен – бір тұрған Орақшы,
«Өлмеймін», – деп ойлама,
Меніменен ойнама.
Атыңның басын тарт, – деді,–
Жолдасыңа қайт, – деді,–
Арызың болса, айт, – деді,–
Атамын енді мен, – деді, –
Өлесің, қалмақ, сен, – деді.

Сонда Аңшыбай оқ алды,
Есебі жоқ мол алды.
Қалмақ тұрды қақшиып,
Жалмауыздай емініп,
Аңшыбай шықты тебініп,
Кекті ашу жанын кеміріп.
Орақшыдай қалмаққа
Атқан оғы өтеді,
Іркілмей, дәл кетеді.
Ар жағында оқ барды
Үйілген топырақ, құмдарға,
Атаңа нәлет қалмақты
Құмдай қылып ұндарға.
Қалмақтың қашты қарасы,
Бытырады қалмақтар
Кейіндегі шамасы.
Алды-алдына тарады,
Әлі қашып барады.
Артынан қуып Аңшыбай,
Жауына ойран салады.
Астына мінген Қара ат
Жер басқаннан қалмаған.
Жанында оның шар болат,
Сермесе, кеспей қалмаған.
Қалмақ сорлы: «Кетем, – деп, –
Қалаға қалай жетем?» – деп,
Қашып еді жалбақтап.
Қалмақтың көрді қаласын,
Шулатты қатын-баласын.
Талқандады қаласын,
Шулатты оның даласын.

Сегіз күнге толғанда,
Күні біраз болғанда,
Жеңді қалмақ елдерін.
Сындырып жықты белдерін,
Қалмақтың ойды көздерін.
Он алты күн болғанда,
Алады шауып өздерін.
Жеңді қалмақ қаласын.
Мұсылман қылды баласын.
Кәпірдің көрді шамасын.
Қалмақтан жаулап алған жер,
Қалмаққа ойын салған жер.
Әуелі бастап аттанып,
Орақшы еді барған жер.
Орақшы қалмақ өлген соң,
Ел мұсылман болған соң,
Көнгендігін көрген соң,
Қайтты еліне Аңшыбай,
Қасына алып баласын.
Алғандығын білдіріп:
«Көрсін, – деді, – қалмақ алған жер».
Келді жетіп жеріне,
Мекен қылған еліне,
Ноғайлыға келгені.
Би мен төре, бектері,
Хан мен тұрған қарасы:
«Аңшыбайдан жауап алам», – деп,
Жиналып келді өңкей төресі.

Орақшыны алғасын, Аңшыбай елге келеді. Көнгенін мұсылманға көндіріп, көнбегенін елге алып келеді. Сонда бектер мен мықты билер алқа-қотан жиналады. Оларға Аңшыбайдың айтқаны:

– Көрдім бір жердің даласын
Орақшыдай қалмақтың,
Барып көрдім қаласын,
Шулаттым жас баласын.
Қираттым, талқандап қаласын.
Қалмақтан бір шауып, ел алдым,
Орақшыдан кек алдым.
Шұбырттым қатын-баласын,
Қираттым қалмақ қаласын.
Білген соң, жеңіп, шамасын,
«Елге», – деп мен де жөнелдім,
Аман ба туған еліміз,
Мекен еткен жеріміз?
Саламат па бәріңіз,
Ұлы-кіші жамағат?
Сәлем бердім сіздерге,
Сіздер де келіпсіз біздерге.
Төрт ай мезгіл толғанша
Қалмаққа жүрдім жорықта.
Астымда мінген Қара ат,
Жануарда бар қанат.
Ұшқан құстан кем емес,
Мініп бір алсаң бұл атқа,
Тасыған судай ағады,
Ұшқан құстай самғайды,
Аяғы жерге тимейді.
Бұл секілді жануар
Ойға келсе, ызғыған,
Қырға келсе, қарғыған,
Жерді басып тұрмаған.
Төрт аяқтан шыққан шаң,
Топырақты суырған.
Белге буған қорамса,
Атса, бір өтпей қалмаған.
Қынаптағы көк алмас,
Сермесе, шаппай қалмаған.
Атаңа нәлет қалмақтың
Төбесі шоқты талайын
Жорықта жеңіп мен алғам.
Жиналып әскер келгесін,
Айқасқан жауды жеңген соң,
Жесір-жебір келгесін,
Жиғызбай есін батырдың,
Хабар келді ноғайға:
«Ағырабат деген ындыстың ханы бар.
Оның мұнда «аттанамыз» деген ойы бар».

Бұл хабарды естіп Аңшыбай,
Ағырабат шаһарын аларға
Тағы ойлады барарға.
Астында мінген Қара ат.
«Қалмаққа енді жетем», – деп,
Аңшыбай сонда жол жүрді,
Жапанда жалғыз ол жүрді,
Есепсіз жолды мол жүрді.
Бес-он күн жол жүргесін,
Жан-жағына қарамай,
Жалғыз жүріп далада,
Сонда батыр мұңайды,
Алладан тілек сұрайды.
Сұрағанда не дейді?
Айтқан бір сөзі осындай:
«Айналайын, ата-анам,
Жапанда жалғыз барамын.
Қасымда жоқ ағайын
Қаңғырған жалғыз дарамын.
Жар болсаң сен өзің,
Қырық та менің жолдасым,
Бұрынғы ата-бабамыз.
Алла жәрдем бермесе,
Қандай амал қыламыз?
Ағайын-туған, көп халық
Қасыма бірі ермеді.
Жететұғын күн болса
Қайта айналып жеріме,
Шалқып жатқан елдерім,
Толқып жатқан көлдерім,
Биік-биік дөңдерім,
Қызығыңды көрермін,
Аман келсем сендерге.
Астыма мінген Қара ат,
Жануарда бар қанат.
Өзіңдей ұшқан құстарды
Жүгірген аңдай көрмейсің.
«Биік жатқан таулардан,
Ағып жатқан сулардан
Бөгелемін», – демейсің.
Бұдан да өтіп кетесің.
Жететін күн болар ма
Ағырабаттың еліне?
Талқандармын қаласын,
Жылатармын баласын.
Қара атқа қамшы салады.
Құлаштап аяқ басады,
Тасыған судай тасады,
Биіктерден асады.
Тереңірек сай болса,
Жануар ырғып асады.
Ол үш айлық жерлерге
Тоғыз күнде жетеді.
Ағырабаттың қаласын
Көзіменен көргесін,
Ойлады ақыл шамасын.
Қасында екі тауы бар,
Сонда ындыс көп екен.
Өзінің байтақ жауы бар,
Бір жүзікті қолы бар.
«Мұсылман халқы келер», – деп
Ағырабат хан ойлайды.

Сонда Ағырабаттың қарауылға қойған көп әскері Аңшыбайдың келе жатқанын көріп, ханға хабар береді. Хан:

– Бізге адам тең емес,
«Тең» дегені жөн емес.
Қасыма жақын келсін, – деп,–
Құдай бізге берді, – деп,–
Ойранымды көрсін, – деп,
Шекесінен қарады.
Мекен еткен жері ындыста
Ағырабат патша хан еді.
Ол көп ындысты жинаған
Қатарда жүрген жан еді.
Аңшыбайға айтқан сөзі:
– Асыл туған баласың,
Жарқыным, қайда барасың?
Білмей ме екен адамзат
Өзінің қайрат-шамасын?
Мен – байтақ жатқан ел едім,
Жерім айдын-шалқар көл еді.
Шұман көлдің басында
Отырған халық мен едім,
Неше жылдан бері қарай
Осы өзеннің қасында.
Өлтіремін өзіңді,
Қысқартармын жасыңды.
Астыңдағы Қара атты,
Беліңе буған болатты
Шешіп, маған бер, – деді, –
Өлмейін десең сен, – деді –
Аты-жөнің сен айтшы,
Сұрайын деп мен тұрмын.
Маған жауап бермесең,
Өлтіремін өзіңді,
Оярмын көзіңді.

Аңшыбай сонда сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Атаңа нәлет, ындысты-ай,
Көргенім жоқ бұл түсті-ай!
Сен секілді жаманды-ай,
Қаңғырып жүрген адамды-ай!
Әркімде білер, ойласа,
Өзінің қатар шамасын.
Еркек болсаң, жалғыз жүр,
Сен секілді ақылсыз
Білмей ме қайрат-шамасын?
Мен – ноғай деген ел едім,
Елден бір шыққан ер едім.
Мынау тұрған ындысты
Талқандайын деп едім.
Менің атым – Аңшыбай,
Аң аулаған аңшымын.
Талай астым биіктен.
Сен секілді көрмедім
Қаңғырып жүрген ындысты.
Сонда Ағырабаттың айтқаны:
– Артық туған ер, – деді, –
Кезегімді бер, – деді, –
Ер болған болсаң сен, – деді. –
Өзім артық хан едім,
Асыл бір туған жан едім.
Мекен еткен ел едім
Мен – ындыстың ері едім.
Ағырабат деген хан едім,
Аптығып жүрген, жас бала,
Сен не қылған бала едің?

Аңшыбай сонда сөз айтты,
Сөз айтқанда, мол айтты:
– Әй, Ағырабат, Ағырабат,
Енді өлесің сен, – деді, –
Кезекті маған бер, – деді. –
Емеспін саған тең, – деді, –
Асылың сенің кім? – деді.

Ағырабат сонда сөйледі,
– Сөйлегенде, не деді?
Аттың басын тарт! – деді, –
Кейін қарай қайт! – деді. –
Жолдасыңа бар-дағы,
Көргеніңді айт, – деді. –
Қайта айналып кел, – деді, –
Өлтіремін мен, – деді.

Сонда тұрып, Аңшыбай,
Он екі тұтам оқ алды,
Өтірік емес, шын алды.
Анау тұрған Ағырабат
Қайырылмады қасына-ай,
Бұрмады атының басын-ай.
«Ат, – деп, – ноғай, осылай».
Аңшыбай сонда көздеді.
Ойлап тұрар кез бе еді?!
Он екі тұтам оқ алып,
Қорамсағын қалдырып,
Аңшыбай атып қалады.
Атқан оғы өтеді,
Бір төбеге жетеді.
Жан тәтті екен дүниеде,
Ағырабат хан құлады,
Ұзынынан сұлады.
Атып жерге түсірді,
Үнін жаудың өшірді,
Өлтіргесін қашырды.
Жүз кісіге қарсы кеп,
Аңшыбай батыр айқасты,
Қашқан жаумен шайқасты.
Артынан қуып Аңшыбай,
Тағы да жетіп қалады.
Талқандайды қаласын,
Көріп елінің шамасын.
«Ажал жетіп, өлдік, – деп, –
Не айтқаныңа көндік, – деп, –
Енді дінге кірдік, – деп, –
Мал мен бала бердік», – деп.

Салдырып мына мешітті
Хабар берді қалаға:
«Мұсылман дінді ханыңа», – деп,
Хабар берді балаға.
Аңшыбай батыр барарға,
Мекен етіп аларға.
Басын иді жаулары:
«Батырлықты көрдік», – деп.
Аңшыбайдың ерлігін көргесін,
Патшадай қылып табынған.
Астында жүрген жануар
Дариядай тасады,
Биік таудан асады.
Шамасы жерде жоқ еді
Бұл жануар тоқтаған.
Сол секілді мал еді.
«Алыс жерге жетем, – деп, –
Жауға шаппай, не етем?» – деп,
Құйысқаны шартылдап,
Ақ көбігі шалпылдап,
Бүгіліп-жазылса жер бауыры,
Атыла қарғып, алқымдап.
Тұяғы тиген қара жер
Қалатұғын борпылдап.
Ақ сүңгісін қолға алып,
Келеді батыр толғанып.
Алыс жердің арасын,
Қаланың көрді қарасын.
Мекен еткен жері еді
Онда байтақ қараса.
Ол да байтақ ел еді,
Қасында бар қырық кісі,
Алдынан шықты Ақорал.
Қарсы келіп екеуі,
Сонда жауап береді.
Ақорал сонда сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Жапанда жалғыз дарасың.
Жарқыным, қайда барасың?
Астыңа мінген Қара атың,
Енді өліп қаласың.
Білмеймісің өзіңнің
Қайратыңның шамасын?
Қай халықтың ұлысың?!
Енді жауап бер, – деді, –
Ақ сүңгіні қолға алып,
Өлтірермін өзіңді,
Келтіремін кезіңді.
Жұламын талдап шашыңды,
Қысқартармын жасыңды.
Өлтірермін өзіңді,
Оярмын екі көзіңді.
Қаңғырып жүрген, сен ноғай,
Тыңда менің сөзімді.

Сонда Аңшыбай тұрып сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Әй, атаңа нәлет, ындысым,
Келдің жетіп сен, – деді, –
Іздегенім сұрасаң,
Сендей ындыс жау еді.
Мен – Ноғайлы елінің
Елден шыққан ерімін,
Артық туған шерімін,
Асыл туған бөрісі едім.
Талай алдым қалмақты.
Астымдағы ала тай,
Жануарда қанат бар.
Енді қуып жетейін,
Қорамсаны қолға алайын,
Алмай қойман өзіңді.
Енді қанға малармын,
Басыңды кесіп алармын.
Қалаңа ойын салармын.
Қызыңды қатын етермін,
Шаһарыңды күл етермін.
«Жалғызбын», – деп ойламан,
Сенімен ойнаман,
Жарағым қанға тоймаған.

Сонда қалмақ сөйледі,
Сөйлегенде, не деді?
– Атаңа нәлет, құл ноғай,
Ақылың жоқ, көп ноғай,
Әскерің жоқ, қу ноғай!
Ақылыңның жоқтығы –
Бұл мезгілде келгенің.
Алармын басыңды мен, – деді, –
Қиратармын сені! – деді.

Атып қалды үш оқты.
Атқан оғы өтпеді,
Көздеген жерге жетпеді.
Сонда тұрып долданды,
Басына киген телпегін,
Ашу қысып, қолға алды.

Анау тұрған, қарасаң,
Көкірекке жел кірді.
Аңшыбайдай батырың
Артық туған ер еді,
Жақын жетіп келеді.
Аңшыбай келді тебініп,
Қашатұғын ол емес,
Ындыстан қорқып, шегініп.
«Қорамса» деген оқ алды,
Қайраты ердің көп еді.
– Атамын сені мен, – деді, –
Шыдамасаң, кел! – деді.

Сонда бір тұрып қарады,
Ол ындыстың ері еді,
Кеп, бір қолды салады,
Жағадан ұстап алады.
Жағаласып екеуі
Ат үстінде қалады.
Келіп тұрған көп қалмақ
Қайтадан кейін қашады.
Аңшыбайда жоқ серік,
«Тәңірі жәрдем берсін!» – деп,
Жан-жағына қарады.
Шамырқанып, шамданды.
Буырқанып, долданды.
Ол ындысқа қол салды,
Қисабы жоқ мол салды,
Жағасынан сонда алды.
Екі көзі қызарып,
Тұра алмады кідіріп,
Шамданғансын, бозарып.
Хан еді ол – қарысты,
Жағаласып қалысты,
Екі-үш күндей олар алысты.
«Жеңем!» – деп бір-бірін,
Аямай найза салысты.
Аңшыбай қия барып тұра қап,
«Байқайын», – деп.
Болып отыз-қырық күн жүргендеріне,
Аңшыбай тұтқиылдан ойран салды,
Ындыстар жетіп келді айғай салып.
Жағадан ұстап алды сонда Аңшыбай,
Жіберді қаһарланып қолын қағып.
Ындыстың айтқан сөзі сонда былай:

– Аңшыбай, ер екенсің сен-ай, – деді,
Жапанда тұрдым жалғыз мен-ай, – деді.
Сұрасаң, алыс емес, елім жақын,
Жау емеспін, дос болып кел-ай, – деді.

Бар еді ақ сүт берген менің анам,
Бар еді інім менен сендей ағам.
Қажырлы қайратыңа көзім жетті:
Келмейді Ноғайлыға менің шамам.

«Жалынса, жақсы кешер» деген еді,
«Шын батыр әділдігін шешер»деген еді.
Егер де тірі тастап, жанымды қисаң,
Сұраймын ата-анамның атынан үйімдегі.

Аңшыбай:
– Баста еліңе сонда, – деді, –
Не түрлі өнерің бар, айтшы, – деді, –
Осы жерде сөйлесең егер жалған,
Оярмын екі көзіңді, ойла! – деді.

– Біздің саған айтар сырымыз бар,
Қазулы терең жатқан орымыз бар.
Көлденең биік қорған жарымыз бар,
Бекіткен мықты қылып шегеміз де бар.
Сұрасаң, сексен қақпа қаламыз бар,
Қарулы қалың әскер панамыз бар,
Сұрасаң, елде жатқан төреміз бар.
Көретін енді сізді көзіміз бар,
Айтатын сізге, тақсыр, сөзіміз бар.
Мен-дағы өзіңіздей азаматпын.
Шын достыға айтқанымды есіңізге ал.

Аңшыбай бұл кеңеске құлақ салды,
«Достық» деген тілегін қабыл алды.
Аңшыбай атқа мініп шыққасын,
Үш айда зорға жетіп өз еліне,
Келгесін, Аңшыбай халқын жиып, қала салды,
Жиналып ноғай елі, хабар алды.
– Қалмақтың көрдім барып қалаларын.
Жапанда жүріп, жалғыз араладым.
Саны көп, сапасы жоқ ел екен ол,
Қайратын, қаруын да шамаладым,
Жауыңды жеңіп келдім алдарыңа.
Аман ба мал мен басың, балаларың?
Бармысыз сау-саламат елде, халқым?
Көтерді, аруақ қолдап, ноғай атын,
Аман ба, мал мен басың, балаларың?
– Келдің бе, аман-есен, ей, жарқыным,
Дүниеде артық екен бұл ақылың!

Аңшыбайың осылай деп ел алдында,
Халқының орындалды аманаты.
Жиналып, осылай деп алғыс айтып,
Риза Аңшыбайға болған халқы.

ПАРПАРИЯ

Баба түкті – Парпарияның әкесі. Ол мешіті бар, әулие кісі болған екен. Парпария – оның жалғыз ұлы. Арада он алты жыл өткеннен кейін – он алты жасқа келгенде, сол елден Парпарияға әйел алып береді. Әкесі – Баба түкті әулиелігін құрып тұра береді. Парпарияның жасы жиырмаға толғанда – жазда ел қыстаудан жайлауға көшеді. Сол елмен араласып, Парпарияның да елі көшеді. Парпария әкесі Баба түкті мешітте қалатын болған соң, елін көшіріп жіберіп, өзі әкесіне қайта келеді. Әкесінің жанында он күн отырады. Бір күні қой баққан қойшы әкесінің мешітінің алдына келіп, былай сөйлей бастайды.

Сөйлегенде бүй деді:
– Баба түкті піріміз,
Қашып келдім мен, – деді, –
Шамақан қалмақ елге келген соң,
Бүлінді біздің ел, – деді, –
Не айла сен істейсің?
Шамақандай қалмақ баласы
Шауып кетті еліңді,
Бүлдіріп кетті жеріңді.
Қасиетті піріміз,
Амалын тап сен, – деді.

Баба түкті пірлерге
Қойшы келіп сөйледі.
Сол жауапты есітіп,
Түрегеліп, балаға
Баба түкті бүй деді:
– Түрегел, балам, сен, – деді,–
Айла жауға ет, – деді. –
Шамаң келсе, жан балам,
Жіберме кекті сен, – деді,–
Артынан қуып кет, – деді. –
Қысылған жерде мен саған,
Жалынсаң, жәрдем берермін.

Сонда тұрып Парпария
Құла шұбар ат мінді,
Құм сағыздай созылған
Ат құйрығын шарт түйді.
Жалғыз да болса, кетуге,
Ол қалмаққа жетуге,
Артынан қуып жесірдің,
Ерлік айла етуге
Сонда жөнеп кетеді.
Не салса да, көнерге,
Шамақандай залымның
Қайратын сынап көрерге.
Жолға шығып кеткен соң,
Жолдасы жоқ қасында,
Астына мінген Құла ат
Бір жылқыдан кем емес,
Жануардың баласы.
Ауыздығы қаршылдап,
Табаны жерге тарсылдап,
Найзағайдай алмасы.
Беліндегі жарқылдап,
Құлаша мінген аттары –
Келе жатыр жануар
Құйысқаны сартылдап,
Аяқта алтын тағасы,
Келе жатыр жарқылдап.
Аузын ашып арандай,
Құлаштап адым ашады,
Арындап аяқ басады.
Ындыстағы Парпария
Екі қолы қарысты,
Құйын да емес, аң емес,
Жылқыдай мал емес,
Дариядай тасады.
Кемер-кемер таулардан
Әп-сәтте басып асады.
Таутеке мен бұғылар
Келіп қалса қасына,
Кетерін қайда ол білмей,
Қысылып, жаман сасады.
Ындыстағы Парпария
Ен далаға көзді салады.
Ел қарасы көрініп,
Көз ұшында қалады.
Атынан түсе қалады,
Елге жақын барады.
Аралап келіп ол жүрді.
Ат-сайманын тасалап,
Жағдайын барлап қарады.
Бір жерлерге келгенде
Шеткері тұрған күркеден
Ызың дауыс ол есітті.

Сол күркеден Парпария әйелі мен бір қыздың дауысын естиді. Сонда қызға әйел былай деп отыр екен:

– Сұлтаным менің келер, – деп, –
Құдай бізге берер, – деп, –
Жылама, Жарқын, жылама.
Атаңа нәлет ит кәпір,
Дегеніңді қыла алмай,
Баптан, кәпір, ал, – деді, –
Етек-жеңі кең, – деді.

Сүй дегенше болмады,
Парпария келіп қалады.
Құдай қосқан жарымен
Әйелі тұрып, көрісті.
Әйелі сонда сөйледі,
Ұстап тұрып қолдарын,
Сөйлегенде бүй деді:
– Құдай қосқан қосағым,
Аман-есен келдің бе?
Арып-ашып жол жүріп,
Оңғарғай Алла жолыңды!
Айыруға жесірді
Артынан қуып келдің бе?
Түн ұйқыңды төрт бөліп,
Ат үстінде желдің бе?

Сонда Парпария сөйледі,
Сөйлегенде бүй дейді:
– Елден шықтым мен, – деді, –
Білуге жүрмін шамасын
Берік, осал елдерін,
Шамақан залым қалмақтың
Мекендеген жерлерін
Қиратуға келемін
Сол қалмақтың қаласын.
Айыруға келемін
Ноғайдың жесір, баласын.

Аралап елін көрерге,
Қасарысқан ер болса,
Сазасын анық берерге.
Сонда тұрып сұрады
Айласын анық білерге.

Осыдан соң Парпария сол елді көру үшін тағы да қалмақтың елін аралап жүріп кетті. Шамақанның әкесі – Шаштөбені де көрді. Оның жинаған ерлерін де көрді. Әбден сырын біліп алып, баяғы әйеліне келіп: «Шамақанның елін шабамын», – деп, бір-екі ауыз сөз айтады:

– Алла тілек оңдаса,
Жолымды менің оңғарса,
Ер жігіт тая шала ма?
Желге кетер мал үшін,
Жерге тамар қан үшін,
Жесір-жебір жан үшін?

Әйелі сонда сөйлейді:
– Жапанда жалғыз дарасың,
Самсыған сары қалмаққа
Жалғыз қалай барасың?
Барып қайрат етерге,
Мұнан барып, сен өлсең,
Жолығармыз біз бейшара
Мұнан да жаман бетерге.
Абайла, батыр, шамасын,
Алуға шамаң жетер ме
Мұнша халықтың баласын?

Сонда Парпария сөйледі:
– Тәуекел етіп қарайын,
Қалмаққа таман барайын.
Кәуір болмас ағайын,
Ер белгісін етерге.
Қорлық бізге болмай ма,
Кек жіберіп жауға кетерге?
«Келдім іздеп мен» деген,
Ажал жетсе, өлермін,
Ажалсыз пенде өлмеген.
Қолға алған сұр жебе,
Атса, өтпей қалмаған.
Атаңа нәлет, ит қалмақ
Үстімнен дүбір өткізіп,
Менен жесір алмаған.
Астыма мінген Құлаша
Шабыстан ол танбаған.
Белге буған ақберен,
Сермесе, кеспей қалмаған.
Қанша айтса да ит кәуір
Теңім менің болмаған.
Ақ сүңгіні қолға алып,
Отырмайын бөгеліп,
Тиейін жауға, қозғалып.

Астындағы Құлаша ат
Жал-құйрығын өреді.
«Барайын», – деп оңтайлап,
«Барайын», – деп жүреді,
Шамақандай қалмаққа
Аттың басын қаратты.
Астындағы Құлаға
Қамшыны қардай боратты.
Табандатып желеді,
Дөңгелентіп келеді.
«Тәңірі берген қайратты
Аясын ба?» – деп еді.
Аттанған қалмақ мол болды.
Жиылған сондай жандарға
Байқасатын жол болды.
Қарсы келіп тұрады,
Сонда Шамақан сөйледі:
– Әй, ноғай, ақымақ ноғайсың,
Болуға жем оңайсың.
Біздің қалмақ ерлердің
Құраған мұндай қолы бар.
Қаңғырып жүрген ноғайдың
Маңдайының соры бар.
Шамақандай ерлердің
Алдыңда құрған торы бар.
Шаштөбедей ағам бар,
Жаңылдырар тобам бар,
Ажалың бізден келеді.
«Жалғыз», – деп сендей ноғайға,
Ат-тонын жұлып алыңыз,
Келді сорлы оңайға.

Сонда тұрып Парпария сөйледі:
– Әй, ит қалмақ, ит қалмақ,
Алмай кетпен қалаңды,
Шулатпай кетпен балаңды.
Алмай кетпен еліңді,
Сындырмай кетпен беліңді.
Танытармын бабаңды,
Жаңыларсың, әй, кәуір,
Сиынып жүрген тобаңды.
Басыңа қылыш тигенде,
Танырсың сонда ағаңды.
Ұстатармын жағаңды,
Тарттырармын сазаңды.
Қапы қалма, қалмағым,
Тістелмесін бармағың.
Жеңіл емес, ит қалмақ
Сенің менен салмағың.
Ноғай менен қалмақтың
Дос болғанын көрмедім.
Абайсызда, ит кәуір,
Елімді менің шапқаның.
Бермеу үшін намысты
Артыңнан қуып келгенім.
Алла тілекті оңғарса,
Жекпе-жекке сен шықсаң,
Басыңды сенің алармын,
Еріңді отқа жағармын.
Астыңа мінген боз тарлан
Жетегіме алармын.
Осы айтқанды қылармын,
Осы айтқанды қылмасам,
Атадан тумай кетейін.
Артыңнан қуып мен келіп,
Алмай кекті, не етейін.
Сенен кекті алмасам,
Қаңғырып мен кетейін!

Сонда қалмақ сөйледі:
– Менің жерім сұрасаң,
Айдынды көлдің жағасы.
Шаштөбедей хандардың
Шамақандай, байқасаң,
Соның болған баласы.
Аршындатып сөйлейсің,
Берілер саған сазасы,
Жетеді тез қазасы.
«Қапы қалма», – дейсің сен
Кісідей-ақ жеңетін,
Әлің қайдан келеді?
Шамасыз жерге шарпы ұрып,
Қасыңдағы дұшпанның
Алынып тұр мазасы.

Сонда тұрып, алысты,
Ерегісіп бір-біріне,
Ақ найзасы жарқылдап,
Алысып, сонда қағысты.
Белдегі алды беренді,
Беренменен шабысты.
Шамақандай қалмақтың
Қайраты сонда көп екен.
«Қасыма келсе ноғайлы,
Жем қып жермін», – дер екен.
Үстеріне киген ақ сауыт
Парпариядай ерлердің,
Кете жаздады намысы,
Шамақандай залымың
Алты жерден шанышты.

Сонда тұрып Парпария сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Жаратқан Алла, жан ие
Кетірмесін намысты,
Мен қысылдым, келе көр!
Баба түкті Шашты Әзіз,
Асыраған әлпештеп,
Өсірген балаң қысылды,
Жәрдем маған бере көр!
Қолтығымнан демей көр,
Жәрдемдесіп, жебей көр!
Атадан жалғыз баламын,
Қазам жетсе жаулардан,
Тұяқсыз кетіп қаламын.

Сонда тұрып Парпария,
Өзіне-өзі дем берді.
«Ақырғы демім кетсін», – деп,
Жесір үшін өлуге
Өзіне-өзі жөн көрді.
«Балдағы алтын ақберен,
Адыра сен қалдың», – деп,
Тұрып сонда сермеді.
Өлейін деп тұрса да,
Батырды ашу кернеді.
Кәміл пірі жар болып,
Баба Түкті пірлері
Айдаһар болып көрінді.
Сонда тұрып көп кәпір
Ысырылды шеткері.
Айдаһар сонда ысқырды,
Ен қалмақты тықсырды.
Батырлар сонда қашады,
Пірлері жәрдем берген соң,
Ердің пысы басады.
Айдаһарды көргенде,
Парпария батырдың
Көңілі сонда тасыды.
Шамақандай залымның
Айдаһарды көргенде,
Кетіп есі танады,
Іші күйіп-жанады.
Парпария сонда ол тұрып,
Садақты қолға алады.
«Қақ жүректің басы, – деп, –
Өлерің сенің – осы, – деп, –
Ажал оқтың тұсы», – деп,
Керіп алып тартады.
Сонда қалмақ құлады,
Құлап қалмақ қалғанда,
Нар түйедей бақырды.
Аузынан қаны атылды,
Даусы жерді көшірді,
Аузынан қаны атыпты.
Сүй дегенше болмай-ақ,
Парпариядай еріңіз
Ақ найзамен бір түйреп,
Сөйтіп үнін өшірді.
Жаудың беті қайтқан соң,
Кетті айдаһар жоқ болып.
Шамақандай залымның
Жанған оты ол қалды,
Күлге таяу шоқ болып.

Сонда қалмақ қырылды,
Өзіне-өзі ұрынды.
Қалаға таман келеді,
Қара қандар төгілді,
Қаланың ішін қан қылды,
Қырды сонда сан қолды.
Қалмақтайын залымға
Парпариядай жалғызың
Қылыш сонда үйірді.
Сонда тұрып қалмақтар
Шеттеу жерге жиылды.
Санын санап қараса,
Тек екі жүздей жан болды.
Шамақанның әкесі –
Шаштөбе болды бастығы,
Ноғайменен бар қастығы.
Сонда тұрып, қарады
Парпариядай жалғызға.
Әуелі – Алла, екінші –
Пірлері болды панасы.
Жаудың бетін жапырып,
Сонда кетіп барады.
Шаштөбедей залым хан
Қылыш, найза асынды.
«Алармын, – деп ойлайды, –
Парпария, сенің басыңды».
Тоғыз қабат темір сауытын
Алды киіп үстіне.
Киімін киіп, жамылды,
Шамақаннан айырылып,
Парпариядан кек алғанша
Жүрегі қатты қабынды.
Баладан жалғыз айырылып,
Қанаты қалды қайырылып.
Бұрылуға шама жоқ,
Отырды ханың майырылып.
Екі жүз кісі қасында,
Дулығасы басында.
Қабағынан қар жауды,
«Аударады, – деп келеді,
Жетпес қол бір тауды».
«Кесейін», – деп келеді
Үзілмес шынжыр бір бауды.
Парпария сұлтан ханыңыз
Жапырылған жандардан,
Өтті кешіп қандардан.
Байқалмай келіп қалыпты
Далдалап кәпір бір тауды.
Үстінен шықты Парпария
Не екенін ол білмей,
Тұра қалды батырың.
Күрең шұбар ат мінген,
Ат құйрығын шарт түйген,
Үстіне темір көп киген
Көрді сонда жау ханын.

Шаштөбедей залым хан
Келіп, сонда сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Әй, жас бала, жас бала,
Елді мұнша бүлдіріп,
Дұшпаныңды қиратып,
Тарпаңдайын таңданба.
Ерегіссең менімен,
Басыңды кесіп алармын,
Түсіріп жерге, аяққа салармын.
Үстіңдегі ақ сауыт
Омырауын айырып,
Ат артына жабармын.
Қолыңдағы ақ найза
Омырып оны салармын.
Ұстаған қолға беренің
Оны да қолға алармын.
Бар қаруды алып ап,
Басыңа ойын салармын.
Шамақандай қылармын,
Басыңды кесіп, жоярмын.
Ақ сүңгіні бір салып,
Қаныңды ұрттап, тоярмын.

Қасымда менің тұрғанда,
«Бармын», – деп, бала, ойлама,
Жоқ етіп сені қоярмын.
Қандай, бала, ақылың?
Ерегіссең менімен,
Қара қанға малармын.
Тұрған емес ноғай қасыма.
Ерегіссең менімен,
Қылыш тиер басыңа.
Жолдасың да жоқ келетін,
Өлгенде сенің қасыңа.
Мықты болсаң, қайдасың,
Алғанда шауып қалаңды,
Шулатқанда балаңды?
Қалаңнан сенің мен шықтым,
Жетім-жесір шулатып,
Жамыраған қойдай дулатып.
Естіп пе едің сен? – деді,–
Сені де алған – мен, – деді. –
Жетегіме аламын,
Ұқтың ба енді сен?! – деді, –
Еліңді шапқан мен,– деді. –
Батыр болсаң, кел, – деді, –
Ойранымды көр! – деді.

Парпария сонда сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– «Балам, балам», – дей берме,
Сенің балаң мен емес,
Менің әкем сен емес.
Шамақандай балаңды,
Шулатқанда қалаңды,
Мықты болсаң, қайдасың?
Жасырынып далада,
Батырлық сен айтасың.
Ол айтқаның жөн емес,
Алла тілек оңдаса,
Әулиелер жәрдем бұл болса,
Ақ сүңгіні салармын,
Қара қанға малармын.
Асылымды сұрама,
Мен – ноғайдың баласы!
Жалғыз келген ноғайдың
Еліңе бүлік бұл салып,
Алғанын жауды қарашы.
Шамақандай балаңның
Бергенмін оның сазасын.
Алдырармын мазаңды,
Кісімсініп сөйлесең,
Берермін өлім жазаңды.
Екі жүздей батырың,
Жалғыз да болсам, алармын,
Табаныма салармын.
Шамаң келсе, кел бері.
Жекпе-жекке сен келсең,
Соғысып сенімен қарармын.
Үстіңдегі ақ сауыт
Сауырына аттың жабармын!

Шыдамады бұл сөзге,
Қылышын алып қолына.
Өлімге байлап бастарын,
Намыстың шықты жолына.
Шаштөбе де ер еді,
Парпарияның қасына
Іркілмей жетіп келеді:
– Әй, ноғайсың, ноғайсың,
Алуыма оңайсың.
Алысалық, кел, – деді, –
Шаштөбедей бабаңның
Қайратын байқап көр, – деді.

Сонда тұрып алысты,
Жолбарыстай ыңыранып,
Қарсы қарап шабысты.
Ақберені жарқылдап,
Аттары тізе қағысты.
Қолындағы ақ берен,
Майысып, о да қабысты.
Қылышынан айырылып,
Батырлар сонда қамықты,
Найзаларын алысты.
Біріне-бірі итеріп,
Найза сонда салысты,
Серпуіне шыдамай,
Аттар жата қалысты.
Парпария еріңіз
Найзаны ырғап ендірді.
Қалмақтың ханы – Шаштөбе
Сол жағына құлады,
Жаны шығып сұлады.
Артындағы ерлері
Алдында ханы өлген соң,
Өлгенін көзі көрген соң,
Қолынан намыс берген соң,
Тұрып сонда, жапырды.
Парпария оған қайыспай,
Қайрат оған қылады.
Оң келгенін оң шапты,
Сол келгенін сол шапты.
Атаңа нәлет қалмақтың
Талайын сөйтіп құлатты.
Ашуы керіп батырдың,
Маңдайы оның терледі.
Қызған сайын ол батыр
Құлаштап қылыш сермеді.
Менменсінген ерлерді
Тек бұтадай көрмеді.
Астындағы Құлаша
Қашқан жауға жетеді.
Ақ сүңгімен бір түйіп,
Қасынан оның кетеді,
Қалаға қарай қуады.
Қалмақтан шыққан ерлердің
Басына күн туады.
Тірі қалған қалмақты
Қалаға әкеп қамады.
Жеткенінше қырады,
Кетерін қайда ол білмей,
Қамалып шіркін тұрады.
Қалмақ босқын табады,
Жалғыз өзі Парпария
Қалмақты қуып сабады,
Бәлеге қалмақ қалады.
Астындағы Құлаша
Найзағайдай ойнады.
Қашып кеткен қалмақты
Артынан қуып жетеді,
Жетіп, одан өтеді,
Басқа жерге кетеді.
Қалаға бәрін қамады,
Қашуына таппай жер,
Сонда тұрып қалады.

Қайта келіп Парпария,
Алдына шығып қалмақтың,
Сонда оған сөйледі:
– Мұсылман дінге кір, – деді, –
Мұсылман болып жүр, – деді. –
Айтқанымды қылсаңыз,
Тимеспін саған мен, – деді. –
Дегенімді қылмасаң,
Айтқаныммен жүрмесең,
Салайын ойын мен, – деді, –
Ойынымды, кәуір, көр, – деді.

Сонда тұрып қалмақтар:
– Кешір, батыр, сен, – деді, –
Абайсызда іс істедік,
Еліңді сенің шапқанбыз.
Қасарысып, қабыспа,
Дініңе кірдік біз, – деді, –
Дегеніңді қылармыз,
Айтқаныңмен жүрерміз.
Сізге кәуір қас қылса,
Кескілесіп өлерміз.
«Барам» деген жеріңе.
Аларсың әскер сен, – деді.

Сонда тұрып Парпария,
Қалмақтар тартты сыйлықты.
Ислам дінге көндіріп,
Баяғы жеріне,
Әйеліне келеді.
Үйдің келіп тұсынан,
Сонда сөйлей береді:
– Айналайын, алғаным,
Сау-саламат бармысың,
Аманбысың, саумысың?

Сонда әйелі үйден жүргіріп шығып, алғаны – Парпарияға сөйлейді:

– Айналайын, алғаным,
Шырын, шекер, бал татқан.
Қынай белім шешілген,
Ибалықпен сөйлеп сөз,
Наздықпенен қосылған.
Аман-есен келдің бе?
Атаңа нәлет кәпірдің
Қайраттарын көрдің бе,
Сазасын иттің бердің бе?
Шамақандай залымды
Өлтіріп, қызық көрдің бе?
Әкесімен өлтіріп,
Алдың ба жанын кәуірдің?
Елге қашан қайтамыз,
Ата менен ананың
Қашан жүзін көреміз?
Жолығып, жауап оларға
Біздер қашан береміз?
Жесірлікке түскен біз сорлы
Сағындық қайран халықты.

Сонда тұрып Парпария,
Ата-ана еске түскенде,
Ақ найзаға сүйеніп,
Өксіп-өксіп қамықты.
Қиындық көріп жерлері
Есіне түсіп жабықты.
Өзіне-өзі дем беріп,
Жылауын басады.
Алғанымен қосылып,
Жабыққан көңілін ашады.
– Тарықпашы, алғаным,
Қалмақты қасқа алармыз.
Ата менен анаға
Біз де тездеп барармыз.
Аға менен інінің
Алдында жүріп көрерміз.
Қайын жұрты – халқына,
Қамықпа, батыр, қамықпа,
Біз де сәлем берерміз,
Салтанатпен жүрерміз.

Сонан соң қатынын тастап, өзі қалмаққа барып, жолдас алып, еліне қайтпақ болады.

Қалмаққа таман барады,
Сол қалмақтың ішінен,
Елі дінге келген соң,
Жолдас қылып қасына
Жүз кісі алады.
Әйеліне қайта ол келіп,
Еліне қарай жол тартты.
Асты сонда белдерден,
Асты және таулардан.
Бір күндері болғанда,
Еліне сонда кеп жетті.
Мешітіне атаның
Парпария сонда барады.
Атасы шығып алдынан,
Сонда сөйлей береді,
Сөйлегенде бүй деді:
– Аман-есен келдің бе,
Айналайын, жан балам,
Айырдан туған нар балам?
Аман-есен тұрады
Мекендеген бұл қалаң.
Қалмақ итті алдың ба,
Еліне ойын салдың ба?
Сол кәуірдің еліне
Өзің жалғыз бардың ба,
Еліне ойын салдың ба?
Елін көндіріп,
Айырып жесір алдың ба?

Сонда тұрып Парпария
Атасына сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Ата менен анамыз,
Аман ба, туған қаламыз,
Сау-саламат бармысыз?
Айырып жесір мен алдым,
Шаштөбе мен Шамақан
Кесіп басын мен алдым.
Елін дінге көндіріп,
Мұсылман болып ол қалды.

Атасы мен баласы
Қойдай маңырап көрісті.
Сонда бір қалмақ сөйледі:
– Мінгені Парпарияның көк-ті, – деді, –
Қалмақты көк бауырдан төкті, – деді. –
Кешегі Шамақан мен Шаштөбенің
Сүйегін жалғыз бала сөкті, – деді.
Ноғайға салды қабарға,
Халықты жиып ол алып,
Той-думанды сыйларға
Келді ноғай жиналып.
Тоғыз күн ұдайы тойын қып,
Он екі күн ұдайы ойын қып,
Кеткен анау жесір-ді,
Ел-жұртымен қосылды.
Парпария ерлердің
Әуелі жауға аттанып,
Айырған жері осы еді.
ҚҰТТЫҚИЯ

Құттықия өзі үлкен болған соң, хандықтан түскесін, оған басқа ой кіреді.

Қырымға хабар салады:
– Аттаналық, кел,– деді, –
Қалмаққа таман барайық.
Сыпыра сонда сөйледі:
– Ақташыны шап, – деді.
Парпария сөйледі:
– Ала алмайсың сен, – деді, –
Қиын жері Қалмақтың,
Үш айлық жер жүреді.

Құттықия кетерде
Бәйбішесі сөз бастады:
– Кетемісің, алғаным,
Бір перзенттің жоғынан,
Менің жалғыз қалғаным.
Дүниенің білдім жалғанын,
Көтерем Алла салғанын.
Артыңда қалған балам жоқ,
Тәңірі қылды, шарам жоқ.
Және қалған мал да жоқ,
Жаны ашитын пенде жоқ.

Құттықия сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Ақташының еліне
Барсам, хабар алармын,
Үш Бөкенбай жеріне,
«Қалмақ» деген еліне.
Жарлылық пен жалғыздық,
Бір тәуекел етемін.
Ол үш айлық жол еді,
Қош, аман бол, сен! – деді.

Аттың басын жөндеді,
Тоқсан күндік жол еді,
Қашықтығы сол еді.
Күні-түні жол жүріп,
Есебі жоқ мол жүрді.

Құттықия сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
Ағайын-туған, ел де жоқ,
Есіркейтін пенде жоқ.
Ен майданда қаңғырып,
Ел, қараны көрмедім.
Ағайын-туған, ел қайда?
Баяғы кеткен жер қайда?
Аспанда жүрген бозторғай,
«Көрдім», – деп хабар берсейші.
Бөкенбайға мен жетейін,
«Алайын», – деп қаласын.

Хан мінген боз тарлан ат көрінді,
Қай жерде тұрып қаласың?
Алыс болды арасы,
Үш Бөкенбай көрінді.
Бөкенбайдан шыққасын,
Ақташының еліне
Ол бір айлық жер еді.
Отыз кісі қасында.
«Барыңыз сыртқа», – деп еді,
«Бөкенбайда бар шығар,
Қанша да болса, ел деген,
Барамын соған мен» деген.
Бөкенбайдан шыққасын,
Онкүндік жерге толғасын,
Алдынан көрді бір қара.
Ол қараны көрген соң,
«Жетейін», – деп долданды.
Жақындап келді қарасы,
Ол – қалмақтың баласы.
Көп қалмақтан бөлініп,
Алдына шықты қарашы.

Қара жетіп келеді,
Келе сөйлей береді,
Сөйлегенде бүй деді:
– Қалмақ деген ел едік,
Бөлініп шыққан қаладан
Ақташының ері едік.
Алыстан қара көргесін,
Іздеп сені біз келдік.
Білейін деп мен келдім,
Көргеннен соң қараңды,
Білейін деп шамаңды.

Құттықия сонда сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Мен – ноғайлы деген ел, – деді, –
Жерімді менің сұрасаң,
Өзен бойы жер еді.
Іздегенім сұрасаң,
Ақташы деген ел еді.
Тауып бер маған қалаңды,
Шақыр жолдас балаңды.
Тая шаппан мен, – деді, –
Соғысам десең, қалмақ,
Берегірек кел, – деді, –
Қайратымды көр, – деді.

Қарсыласып, аңдысты:
– Бердім кезек мен, – деді, –
Ата бер, қалмақ, сен,– деді.
Әуеліде оқ атты,
«Дәл жүректің басы, – деп,–
Өлер жерің – осы», – деп.
Атып еді бұл қалмақ,
Атқан оғы өтпеді,
Етіне оғы жетпеді.
Бір атқанда үш атты,
Үш оқты бірден босатты.
Өзіне кезек берген соң,
Өз кезегі келген соң,
Құттықия оқ атты:
«Қалмақ ердің қасы, – деп, –
Қақ жүректің басы, – деп, –
Өлер жерің – осы», – деп.
Бір атқан оғы өтпеді,
Етіне таман жетпеді.
Құттықия тебінді,
Жалмауыздай емінді,
Атқан оғы өтпеді.
Өтпей қалса қиын-ды,
Сол уақыт болғанда,
Бабасына сиынды.
Сонда Құттықия сөз сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Өлдің, қалмақ, сен, – деді, –
Атыңның басын тарт, – деді, –
Жолдасыңа қайт, – деді, –
Арызыңды, бар да, айт, – деді.

Сонда қалмақ сөйледі.
Сөйлегенде бүй деді:
– Ата бер, ноғай, сен, – деді, –
Жасқанбаймын мен, – деді.

Сол мезгілде Құттықия
Толайына қол салды,
Аз ғана емес, мол салды,
«Атамын», – деп оқталды.
«Қалмақ ердің қасы, – деп, –
Қақ жүректің басы, – деп, –
Жан денесі осы», – деп,
Тартты батыр қол оқты,
Жұмсады батыр болатты.

Қалмақтан оғы өтеді,
Денеден өтіп кетеді.
Ар жағында бір төбе,
Тостағандай төңкеріп
Ол төбені кетеді.

Алыстан тұрып шаң көрді,
Шаң көрген соң,
Қалмақ таң көрді.
Келе жатқан шаң астында
Жалғыз жан көрді.
Жақындап қалмақ келген соң,
Қарсы шапты алдынан.
Отыз кісі бұл қалмақ
Тұра қалды қамалап.

Сонда Құттықия сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Қалмақ деген ел, – деді,
Еркек туған ер болсаң,
Жекпе-жекке кел, – деді.

Тыңдамады сөзін де,
Қарамады қалмақ өзіне,
Жабылып кетті қалмақтар,
Бес күн ұдайы соғысты.
Қалмақтар қашып барады,
Жан-жағына тарады.
Оны шауып алған соң,
Қалаға жүрді жетерге,
Барып қайрат етерге.
Қаласы, келсе, тау екен,
Мықты қалмақ жау екен.
Бұрын қашып ноғайдан,
Қорғалаған жері осы екен.
Ақташы деген қалмақтың,
Ноғайдан қашып, заңғардың
Қорғалаған жері еді.
Сексен аршын қаласы,
Мықтылығы сол еді.
Дарбазасы бек алтау
Шынжырлаған бар еді.
Бір арба ғана сыйғандай
Аузы оның тар еді.

Келсе, Ақташы хан дарбазасын бекітіп алып, Құттықияны кіргізбейді.

Құттықия жүрді кіре алмай,
Есігін тауып, жүре алмай.
Үшінші күні болғанда,
Күн тал түске толғанда,
Құттықия сөйледі:
– Қалмақтың көрдім қаласын,
Кетемін бе далаға,
Кіре алмай осы қалаға?
Бұны нешік етем, – деп,
Кіре алмай қалай кетем? – деп,
Дарбазаға ер келді.
Балтамен ұрды қылышын,
Ердің шықты дыбысы.
Бұзайын деп есікті
Суырып алды қол оқты,
Жұмсады батыр болатты.
Шауып, бұзып алады,
Тақтайды бұзып, ашқан соң,
Ордаға келді тебініп,
Жалмауыздай емініп.
Ханға Құттықияның айтқаны:
– Біздің дінге көн, – деді, –
Келіп тұрмын мен, – деді.

Сонда Ақташы сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Тыңдамаймын сөзіңді,
Оямын екі көзіңді.
Енді, ноғай, өлесің,
Өлімді жақын көресің,
Біз – байтақ жатқан ел, – деді.

Ақташы хан ақырды,
Артында көбін шақырды.
Үш қатар қамап алады,
Ортада батыр қалады.

Құттықия сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Астымда мінген Тарланым,
Шабыстан, шіркін, танбадың.
Сендер – қарға, мен – сұңқар.
Ақ сұңқар мен қарғасың,
Білмеймісің қалмақтың
Құтылмай енді қалмасын?
Қанатым қақпай қу алғам,
Нешелер қалмақ суалған.
Ақташыдай хандарым,
Алармын сенің қалаңды,
Көрермін, қалмақ, шамаңды.

Қалмаққа салды ойынды,
Басқасын жеңіп болған соң,
Ақташыдай хандарға
Сонда сөйлей бастады:
– Ақташыдай хандарым,
Құмарлы қалмақ, кел, – деді,
Ұрысамын мен, – деді.
Қарсы шапты: «Жетем, – деп,
«Ұрыспай неге кетем?» – деп.
Бесеу екен баласы,
Қалмақтың шапты қаласын.
Үш күн ұдайы алысып,
Қалмақтың көрді шамасын.
Қалмақты жеңіп алып,
Құттықия еліне келеді.

ЕР ЕДІГЕ

Тоқтамыс деген хан болған, өзі қаһарлы хан еді. Оның Қуқанат деген жақсы құсы бар еді. Оны жеті кісі бағып-қағатын. Біреуі құсқа жем берген кезде, оны біреуі: «Бір жамандық істемесін», – деп аңдып отыратын. Осылайша жеті кісі бірін-бірі аңдушы еді.
Алдыңғы жем беріп жүрген біреу өліп қалды, сосын оның орнына Тоқтамыс хан: «Осы ноғайдың ішінен біреуді тауып беріңдер, – деп бұйрық берді. – Өзі құсыма жем беріп, жақсы бағатын кісі болсын!» – дейді.
Үш жаққа үш адам жіберді, біреуі де тауып келе алмады.
Тоқтамыс хан:
– Енді ноғайда адам жоқ па? – дегенде, біреуі тұрып айтты:
– Бір адам бар еді, оған айтуға бетіміз шыдамады, – деді.
– Кім? – деп сұрайды.
– Құттықия – деген бір бала. Өзі жапанда жалғыз отыр, өзінің жалғыз қарасы жоқ. Өзі хан баласы болған соң, оған: «Сен құс бағасың ба?» – деп айтуға бетіміз шыдамады, – деді.
Сонда Тоқтамыс хан:
– Бар айтыңдар, – дегесін келіп, Құттықияға айтқанда, Құттықия айтты:
– Менің жалғыздығым мен жарлылығым ғой – «Құс бақ!» дегендерің. Шара жоқ, халім келгенше бағармын, артыңнан көшіп барармын, – деді.
Сонда Тоқтамыс ханның жіберген кісілері: «Құттықия осылай деп айтады», – деп айтып келді. Тоқтамыс хан айтты:
– Қанша болса да, хан баласы еді ғой, шарбақты тазалаңыз, сонда келіп қонсын.
Тоқтамыс хан ол құсты далаға терекке отырғызып, оның басына ұялатып, жұмыртқалататын еді. Құттықия көшті де, тап сол теректің қасына қонып отырды, ханның шарбағына қонбады.
Сонда Сәтемір деген бір қалмақ бар еді, ол Құттықияның әкесі Парпариямен дос болған. Құттықия Қуқанаттың қасына келіп отырғасын, Сәтемір оны естіп, Құттықияға бір кемпір жібереді:
– Бір балапанын маған беріп жіберсін, – дейді.
Құттықия оны адамға көрсетпеді, беріп жіберер үшін. Құсқа жем берейін деп шыққанда, қасындағы басқа бағушылар: «Бір жамандық істемесін», – деп, оның үстін қарап жіберетін еді, бір жамандық істемесін деп. Басындағы телпегінің төбесіне бір тауықтың жұмыртқасын салып барып, оны ауыстырып алып келіп, кемпірге: «Жасырын Сәтемірге бер», – деп жібереді. Телпектің төбесі содан шұқыр болып қалған деседі. Бір күндері Тоқтамыс ханның әр елге жіберіп тұратын жансыздары бар еді, сонда Сәтемір ханның еліне барған бір жансыз Сәтемірдің үйінде Қуқанатты көріп келіп, Тоқтамысқа айтады:
– Мен Сәтемірдің үйінде Қуқанат құс көрдім, – дейді.
Сонда Тоқтамыс:
– Алда, қан жауғыр-ай, Сәтемір хан Парпарияның досы еді, оны мына Құттықия беріп жіберген екен ғой. Бар, Құттықияны мұнда шақырыңыз, – деді.
Тоқтамыс ханның алмасы өзі отырған төсегінің астында тұрады екен. Сонда Құттықия үйге кірісімен, еш нәрсе айтпастан, басын кесіп тастапты. Сосын Құттықияның үйіне кісі жіберіп:
– Бар, тез біліп келіңіз, үйінде қатыны буаз ба екен? – деп. Барған кісілер айтып келді:
– Қатыны буаз екен, – деп. Сосын Тоқтамыс екі кісіні қарауылға қойды:
– Баласы түскен кезде, ұл, қыз демей, осында алып келіңіз, – деп.
Бұл екі кісі: «Қатын қашан туар екен?» – деп, бағып жүрді. Сонда сол үйдің қасындағы бір үйде той болып жатыр еді. Сол той болған үйдің қара ала қаншығы буаз екен. Құттықияның қатыны толғатқан кезде, бағып жүрген екі кісі ана үйде тойда отырғанда, Құттықияның қатыны баласын тауып, бір адамнан «Жылқыбайдың үйінің сыртына апарып таста», – деп, беріп жіберіп, өзі той болып жатқан үйдің қара ала қаншығының күшігін әкеліп, астына сала салды. Оны аңдып жүрген екі адам білмей қалады.
Сосын қатынның қасындағы күшік баласын Тоқтамыс ханға әкеліп береді. Тоқтамыс: «Құдайдың құдіреті», – деді де, отыра берді.
Бір күні Жылқыбай далаға шықса, сыртта бір бала жылап жатыр екен. Оны үйіне әкеліп қараса, ұл бала екен. Қатынына айтты:
– Осы баланы емізіп, өз балаңмен бірге бақ. Бұны Құдай берді. Бұл – елден келген бала, сол үшін оның атын Едіге қоялық, – деді.
Тоқтамыс ханның ел қыдырып жүретін жансызы бар еді, бір күні сол далада ойнап жүрген Едігені көріп, Тоқтамысқа хабар береді.
– Мен Жылқыбайдың үйінде бір бала көрдім. Асылы Жылқыбайдың тұқымына біткен бала емес. Жауырыны қақпақтай, шекесі тоқпақтай, мойны құрықтай, көзі жанған оттай жайнаған.
Сонда Тоқтамыс айтты:
– Бар, Жылқыбайдың баласын мұнда алып кел! – деп.
Жылқыбайдың баласын алуға кісі келгенде, қатынына Жылқыбай сөйлей бастайды:

– Жас он бесте қосылған,
Қынадай белім шешілген.
Ибалықпен сөйлеп сөз,
Наздықпенен көсілген.
«Баласын алып келсін», – деп
Тоқтамыс хабар етіпті,
Ол тілеуі кесілген.
Тілімді алсаң, бәйбіше,
Хан баласы – Едіге,
Едігені бермейік,
Мұның бетін көрмейік,
Біздің бала не қылар?
Тек жинаған малға ие болар.
Тірі болса Едіге,
Дұшпаннан басып кек алар.
Едігеден айырылсақ,
Хан тұқымы жоғалар,
Тілімді алсаң, алғаным,
Едігені алып қалып,
Өз баламызды берейік.

Сонда бәйбіше мұңайды,
«Өлімге кетеді» дегесін,
Жалғыз туған баласы
Жыламай қалай шыдайды.
– Асыл бірдей алғаным,
Дүниенің білдім жалғанын.
Тоқтамыстай зұлымның
Басқа қайғы салғанын.
«Беремін» десең бер, – деді, –
Қайғыруға бола ма?
Жорға таңдап міндірші,
Торқа таңдап кидірші,
Мен мауқымды басайын,
Бір сағат маған сүйдірші.
Тоқтамыстай зұлымға
Барса бала келу жоқ,
Енді тірі көру жоқ.

Өксіп-өксіп жылайды,
Жыламай, қалай шыдайды?
Басайын деп бұл мауқын,
Бір сағат тұрып сүйеді.
Омырауын кемпір ашады,
«Жүрегім менің күйді», – деп,
Бауырына басады.
Бетінен сүйіп, егіліп,
Көзінің жасы төгіліп,
Кемпір сорлы бұл қалды,
Бала мінді атына.
Баласын ертіп қасына,
Тоқтамыс ханның үйіне
Жылқыбай келіп кіреді.
Суырып алды Тоқтамыс
Төсекте жатқан алмасты.
Сермей қалды басына-ай,
Басы түсті кесіліп,
Жылқыбайдың қасына-ай.
Етегіне бұл салып
Баласының басын-ай,
Төге берді Жылқыбай
Көзінің аққан жасын-ай.
Сонда тұрып Жылқыбай,
Тоқтамысқа сөйледі:
– Әй, Тоқтамыс, Тоқтамыс,
Құдай алсын басыңды,
Қысқартсын сенің жасыңды,
Иесіз ордаң бұл қалсын,
Қатының мен балаңыз
Екеуі де тұл қалсын!
Иесіз қалсын қалаңыз,
Мендей болып зар еңіреп,
Сақалың жуып жылаңыз.

Жылқыбай баласын құшақтап алып, жылаумен шығып кетеді.

Құшақтаумен баласын
Жылқыбай үйіне кетеді.
Атқа да мінбей, уайыммен,
Жаяу жүріп кетеді.
Қатыны келді қасына-ай,
Көзінің төгіп жасын-ай.
Ұстап тұрды Жылқыбай,
Жерге қоймай басын-ай.

Сонда кемпір сөйледі,
Сөйлегенде, не деді?
– Әй, Жылқыбай, Жылқыбай,
Ақылың болса, жылама,
Жылағанмен бола ма?
Өлген адам тұра ма,
Тоқтамыс дегеніңді қыла ма?
Қаншама жылап айтсаң да,
Тірілмейді өлгесін,
Тоқтамыс неге тірі жіберсін,
Белгілі жауын көргесін?
Өлгеніне қайғы етпе,
Ол қайғыдан пайда жоқ,
Өлімге қылар айла жоқ.
Жалғызы өліп зарлаған
Біздей сорлы қайда жоқ?
Қанша айтса да, келмейді,
Енді қайтып бала да.
Еш жас алма көзіңе,
Жылама босқа балаға.
Өзің алып барғасын,
Өлтірсін деп бәлеге.
Тәуекел ет те, көре бер,
Ісіне Ақтың көне бер.
Жалғыз туған балаңды
Қонысына қондыр да,
Тәуекел етіп жүре бер.

Жылқыбай көзі көреді,
Жалғыз туған баланы
Ақырда жерге көмеді.
Қайтып елге келгесін,
Ұйқысын шала қылмасқа
Едігені бағады.
– Айналайын, Едіге,
Қарағым, көтер басыңды,
Тұрып-ай, ішші асыңды.
Қашан тыям, қарағым,
Көзімнен аққан жасымды?
Бұл ордада кім қалды,
Жасы жетіп қуарған?
Мен секілді шал қалды.
Мынадай бір пәле тап болып,
Қарағым, тұршы, Едіге,
Мен отырмын қасыңда,
Асыл туған ер, – деді,–
Иесіз дәулет бұл қалды,
Адыра болып ақ орда,
Иесіз болып, тұл қалды.
Бұл орданың ішінде
Екі қубас бұл қалды.
Ие болып кім қалар
Иесіз қалған қараға?

Сонда Едіге тұрып, Жылқыбайдың қолынан ұстап алып жүре берді:
– Ата, бері жүрші, – деп. Шығып алғасын далаға:
– Ата, сіз: «Малым иесіз қалады», – дейсіз. Мен сенен туған бала емес пе едім? Мен тірі тұрғанда, неге иесіз қалады дейсіз? – деді.
Сонда Жылқыбай тұрып толғады:

– Арғы атаңды айтайын:
Ала тайлы Аңшыбай,
Аңшыбайдың екі қатыны –
Артық еді ақылы.
Ол да жалғыз өскен жан еді,
Жоқ еді туған жақыны.
Екі әйелден, қарағым,
Екі бала бұл туды.
Баба түкті Шашты Әзіз
Екі бірдей ұл туды.
Біреуінен бала жоқ,
Біреуінен туғаны
Парпария деген ұл болды.
Парпариядан, қарағым,
Құттықия деген бұл туды.
Ол Құттықияны қарасаң,
Жарлы болып бұл кедей,
Хандығынан айырылып,
Отырып еді жалғыз үй.
Қуқанат еді баққаны.
Бақташысы өлгесін,
Қуқанаттың қасына
Қондырды Құттықия – әкеңді,
Сол уақытта сен өзің
Іште қалған бала едің.
Қуқанатты баққанда
Қалмақтың ханы Сәтемір
Жіберген екен бір кемпір.
Парпарияның досы еді.
«Баққаны болса Қуқанат,
Бір балапан берсін», – деп,
Бұл кемпірді жіберді
Балапанды аларға.

Сонда жеті кісі бірін-бірі бағып жүруші еді. Сонда Құттықия төбесі шошақ телпектің астына бір тауықтың жұмыртқасын көрсетпей алып шығып, Қуқанаттың бір жұмыртқасын алып, әлгі жеті кісіге көрсетпей, кемпірге беріп жібереді: «Сәтемірге апарып бер», – деп. Сонда Тоқтамыс ханның бір жансызы бар еді. Сол ел аралап жүргенде Сәтемірдің үйіндегі Қуқанатты көріп, келіп Тоқтамысқа келіп айтады:
– Мен Сәтемірдің үйінен Қуқанатты көрдім, – деп. Сосын Тоқтамыс:
– Қап! Сәтемірдің досы еді Парпария. Оған Құттықия берген екен, – деп, сол кезде Құттықияны шақыртып, басын кеседі. Сосын үйінде қалған буаз қатынына екі кісі қарауылға қойып: «Қыз туса да, ұл туса да алып кел», – деп жібереді.
Сонда Құттықияның қасындағы бір үйде той болады және сол той болып жатқан үйдің бір қара ала қаншығы да буаз екен. Әлгі қатынды бақтырып қойған екі қарауыл қасындағы үйдегі тойға кеткенде, қатын толғатады. Сонда әлгі қаншық та туады. Сонда қатын туа сала екі қарауылға көрсетпей, баласын бір адамға беріп: «Соны Жылқыбайдың үйінің сыртына апарып тастаңдар», – дейді. Сосын өзі әлгі қара ала қаншықтың күшіктерін алып келіп жатады. Сонда сені даладан тауып алып: «Елден келді», – деп, атыңды Едіге қойдық. Сені өз баламызбен бірге емізіп, асырадық.
Сосын бір күндері болғанда Тоқтамыстың жансызы далада асық ойнап жүргеніңді көріп, оны Тоқтамысқа айтып, содан сені Тоқтамыс: «Алып келіңдер», – деп, кісі жібереді. Сонда мен сені өлтіруге қимадым, хан баласы болған соң: «Хан тұқымы таусылар», – деп сыйладым. Оның орнына өзімнің жалғыз баламды бердім. Оны да Тоқтамыс хан өлтірді. Оның орнында қалған қазір сен, – деді.

«Ие болсын, – деп, – қараға»,
Тоқтамыстай залымнан
Сөйтіп қалдым пәлеге, – деді.

Сонда Едіге Жылқыбайға: – Баймын дейсің ғой, кәне, жылқыңды әкел, көрейін, – деді.
Жылқысы жиналып келгенде: – Жылқың көп болғанымен, мұның ішінде мінетіні жоқ екен, – деді Едіге. – Маған басқа жылқы тауып беріңіз, – деді.
Сондағы бір жарлының бір шұбары бар екен «Екі жылқыға ауыстырам» деп жүрген. Жылқыбай оған екі жылқы беріп, алып, Едігеге береді. Едіге: «Осы жарайды», – деп мініп алады шұбарға.
Сол заманда Тоқтамыстың қырық нөкері бар еді. Күнде кешкі салқынмен аңға шығатын, аңнан келіп күнде Тоқтамыстың бағына түсетін нөкерлер. Сонда Едіге де Тоқтамыстың қырық нөкерімен бірге аңда жүріп, олар қайтқанда, солармен бірге Тоқтамыстың бағына барып түседі екен. Ол қырық кісінің біреуі Аңғысын деген кісі еді. Едіге мен Аңғысын екеуі құшақтасып, қияметтік дос болады. Ханның нөкерлері, түс болғанда отырып, шарап ішетін еді. Бір күні Едігені Аңғысын: «Шарап ішейік», – деп шақырды.
Едіге: «Ішіп жүрсіз ғой, іше беріңіз», – деп бармайды.
Сонда қырық кісі шарап ішіп кеткесін, Тоқтамыс ханның қатыны қасына барып отырғанда, Едіге кіріп келіп:
– Ассалаумағалайкүм, – дегенде, Тоқтамыс селк ете түсті. Сонсын қатыны үйіне барып, қара сиырды сауып, сүтін қатық қылып ұйытады. Бір тостағанға ұйытып, қатықтың үстіне қасық салады да, ішіне ұқсатып тұрып сиеді де:
– Соңғы кеткен жігітке осы қатықты апарып бер, – деді.
Едіге қатықты алып, ішіндегі қасығымен төртке бөліп, қақ ортасынан ішеді. Ішіп болған соң:
– Мына аяқты иесіне апарып бер, – деп, қатықты апарған кісіге береді. «Қатығы тәтті, иісі ескі деп апарып бер», – деді.
Сонда қатын ойлады: «Алда, қан жауғыр-ай: «Менен үлкен болып кетті, маған тең емес» дегені ғой, жаңағы қатықты төртке бөлгені «Еліңнің мына жағынан кіріп, мына жағынан шығам» дегені екен, ортасын ойып ішкені «Ордаңды бұзып алам» дегені екен.
Сосын тағы Тоқтамыс хан келіп отырғанда, қатыны және қасына келіп отырады. Сонда Тоқтамыс ханға:
– Сіз осы соңғы келген жігіттен қорқасыз-ау? – дейді.
Сонда Тоқтамыс:
– Атаңа нәлет, «қатын – дұшпан» деген ғой. Жер-жердегі хан біткен маған басын ұрып, еңкеймей кетпейді. Енді маған: «Өзімнің қызметкерімнен қорқады» деп айтып тұрғанын қарашы, – деп, қатынды өлгенше сабайды. Сосын қатыны үйге барып, бір тебен инені ұстаға апарып: «Қатты сүріп берсін», – деді. Сонда ол ұста қатты сүріп береді. Едіге келетін уақытта қатыны тебен инені алып, Тоқтамыстың қасына тағы келіп отырады да, жаңағы тебен инені Тоқтамыстың киімінің астындағы төсегіне түйреді де, қасына етегін баса отырды. Сонда Едіге келіп:
– Ассалаумағалайкүм! – дегенде, Тоқтамыс хан селк ете кеткенде, тебен ине шарт ете түсті. Едіге кеткесін Тоқтамыс ханға қатыны айтты:
– Қорықтың ба, қорықпадың ба? Мына инені қарашы, – деді. Сонда Тоқтамыс хан енді шошығанын біледі.
Тоқтамыстың Сыпыра жырау деген жыршысы, Кеңестің ұлы Кең Жанбай деген бар еді. Тоқтамыс Едігеден басқаның бәрін жинап:
– Осы Едігені өлтірейін. Соны қалай өлтіру керек? – деп кеңес құрады.
Жанбай би тұрып айтты:
– Жиырма үй тіктіріп, үлкен той қыл. Сонда Едігеге табақ тарттыр және Едіге табақ тартқанда, сол үйдегі кісілердің бәрі де Едігеге асатсын, қымыз бергенде, қымыздың сарқытын Едігеге ішкізсін. Сосын ең шеттегі үйге Сыпыра жырауды қой, Сыпыра жырауға барғанда: «Мен сені танымаймын. Қай баласың?» – деп сұрасын. Едіге ер болса, қорықпай, ата-бабасын айтар. Қорықса, айтпас. Қорықпай айтса, өлтіру керек. Қорқып жасырса, өлтірмесе де, еш нәрсе ете қоймас. Және сол үйдің есігінің екі жағына екі адам қою керек, екеуіне екі пышақ беріп. Олар Едіге есіктен шығам дегенде, ішін жарып өлтірсін, – деді.
Тоқтамыс хан Жанбай бидің бұл сөзіне «мақұл» деді, жиырма үй тігіп, той жасады. «Сол тойды жасайын» деп әңгімелескенде, Аңғысын ішінде бар еді.
Сосын Аңғысын оны Едігеге келіп:
– Енді қызық болды, – деді. – Енді тез үйге бар да, бір мықты семіз нарыңды сой, – деді. – Оның мойнын бітеу ал, – деді. – Сосын оның бір жағын тастай қылып тіктір, екі бұрышына жіп тағып, бір шетін ышқырыңа, бір жағын тамағыңа байла. Тамағыңның астындағы шеті ашық болсын, сонда торсықтай болсын, ішің қабақтай болсын, – деді.
Сонда Едіге торсықты байлап алып, табақ тартуға шықты. Отырған жұрт әрқайсысы Едігеге «асату», – деп ет берсе, Едіге оны асамайды, торсығына сала береді көрсетпей. Сонсын екі шеткі үйге барып, табақ тартқанда, Сыпыра жырау сол үйде еді. Сонда Аңғысын да тойға келген жігіттердің атының үзеңгісінің оң жағын қиып қойып еді, басса, үзіліп кеткендей қылып. Шеттегі үйге келгенде, Сыпыра жырау Едігеден сұрай бастады:

– Жасы жеткен қартыңбыз,
Біз бір үлкен болған жан – деді. –
Табақ тартқан жас бала,
Аты-жөнің кім,
Танымай тұрмын мен, – деді, –
Меңзетемін біреуге, – деді.

Сонда Едіге тұрып сөйледі:

– Атам атын сұрасаң,
Ала тайлы Аңшыбай.
Баба түкті Шашты Әзіз –
Аңшыбайдың баласы.
Шашты Әзіздің баласы
Парпария сұлтан хан еді.
Өз әкемді сұрасаң,
Құттықия бек еді,
Өзім атым – Едіге, –

деп айтып жатқанда, Аңғысын жүгіріп келіп, есіктің алдында, ат үстінде тұрып, Едігеге сөйлей бастады:

– Менің атым – Аңғысын,
Аңдашы сөзім соңғысын,
«Едігедей ер», – деді, –
Ажал жетті, тез», – деді, –
Келтірдім алып Шұбарды.
Жер болғанда жапыра,
Екі алмақты алуға,
Сіздерге тұр салуға,
Тәуекел Ақтың ісі еді,
Өлмей жаның қалуға.
Кідірме, батыр, сен, – деді, –
Әзірледім мен, – деді, –
Жылдам шығып кел, – деді.

Сонда Едіге үйден шыға жүгіргенде, есіктің екі жағында тұрған екі кісі Едігеге пышақты салып қалғанда, манағы жинаған еттер шашылып қалады.

«Ішін жарып салдық, – деп, –
Өлтіріп мұны қалдық», – деп,
Есіктегі екі адам кейін шегінеді.
Атқа мініп алады,
Аңғысын мен Едіге
Шаһардан шығып барады.

Едіге мен Аңғысын қаша жөнелгенде, қуамын дегендердің оң жақ үзеңгісі қиылып, қуа алмай қалады. Сонда Тоқтамыс хан Сыпыра жырау мен Жанбай биді шақыртып алады: «Едігені қалай да маған ұстап әкеліп беріңдер», – деді. Сонан соң Сыпыра жырау мен Жанбай би Едігеге келіп сөйлейді:

– Едіге сұлтан ер, – деді, –
Артыңнан келдім мен, – деді. –
Кідірші батыр, сен, – деді, –
Тоқтамыстай залымды
Түсіріп тақтан қояйық.
Тоқтамыстай залымның
Басын кесіп алайық,
Жоқ қылып оны, жояйық,
Орнына сізді қояйық.
Қайта жүрші қалаға,
Кетпе, – деді, – далаға.
Талайды көрген бабаңмын,
Ашуыңды, Едіге,
Тілей келдім мен, – деді,–
Қайта жүрші сен, – деді, –
Жасы жеткен бабаңыз
Бір тілегін бер, – деді.

Содан кейін Кеңестің ұлы Кең Жанбай сөйлей бастады:

– Әй, Аңғысын, Аңғысын,
Хан баласын қаңғыртып,
Енді қайда барасың?
Кетірме мұны далаға,
Қайта алып жүр қалаға.
Қатын мен қалды балаңыз,
Іні мен қалды ағаңыз,
Ата мен қалды апаңыз.
Тоқтамыс кетсін далаға,
Тұрғызбалық қалаға.
Шақырып келдік біз, – деді, –
Қалаға қайтшы сіз, – деді.

Сонда Едіге сөйлей бастады:

– Кеңестің ұлы Кең Жанбай,
Ақылың жоқ, боқ Жанбай,
Тыңдамаймын сөзіңді,
Алма менің мазамды.
Енді жауап сөйлесең,
Тарттырамын жазаңды,
Жеткізермін қазаңды.
Оярмын сенің көзіңді,
Өлтіремін өзіңді.
Тыңда менің сөзімді,
Сыпыра жырау, сен, – деді, –
Екеуің де кейін қайт,
Енді кейін қайтпасаң,
Екеуіңді де өлтірем.
Мен кетермін, кетермін,
Сәтемірдей қалмақтың
Еліне іздеп жетермін,
Сәтемірдің елінде
Шұбарды үш ай бағармын.
Осы отырған қалаңды
Талқан қылып шабармын.
Тоқтамыстай ханыңның
Ордада басын алармын.
Үш ай – тоқсан күн болғанда,
Осы ордаға жетермін,
Келерде хабар етермін.

Едіге Сәтемірдің еліне барып, үш ай – тоқсан күн болғанша Көкшұбарды бағып жатады.

Үш ай – тоқсан күн болғасын,
Аңғысынды ертіп,
Едіге елге қарай салады.

Сонда Сәтемір хан Едігеге: – Әскер берейін, ал, – деп еді. Едіге: – Әскердің керегі жоқ, мен өзім он ноғайға теңмін, – деді, – әскер алып қасыма, бүлдірмеймін ноғайды, – деп, ешкім алмайды қасына. Елге үш күндік жер қалғанда, алдынан Аңғысынды жібереді.
– Тоқтамысқа хабар бер. Ел-жұртын жинасын, босаң болып тұрмасын. Үшінші күні сәске болғанда жетермін, – деді.
Аңғысын Тоқтамысқа келіп сөйлей бастады:

– Ей, Тоқтамыс, Тоқтамыс,
Едіге ерің келеді,
Жолдас едім мен, – деді.
Қол астыңды жинашы,
Бейқам болып тұрмашы,
Хабарға келдім мен, – деді, –
Үш күннен соң келеді
Едігедей ер, – деді,–
Шабайын деп қалаңды,
Көрейін деп әліңді,
Берейін деп саған өлімді.
Тез бар, – деді, – сіздерге,
Хабар айт, – деп, – сіздерге.
Айттым хабар мен, – деді, –
Ендігісін өзің біл,
Тоқтамыс хан, сен, – деді.

Аңғысын қайтып келеді,
Едігеге жетеді,
Келіп, хабар етеді.
Тоқтамыс салды хабарды,
Ноғайға: «Кел! – деп бұйырды, –
Едігедей ерменен ұрысуға ер!» – деді.
Тоқтамыстың сөзіне
Жалғыз ноғай ермеді,
Бір адам еріп жүрмеді.
Тоқтамыс жаман торықты.
Келмегесін бір адам
Өте жаман қорықты.
Желмаяны алдырып,
Кетер болды Тоқтамыс,
«Тұрмаспын, – деп, – қалаға»,
Кетер болды далаға.
Қатын менен балаға
Тоқтамыс болды садаға.
Өрге қарап жөнелді,
Тоқтамыс қашып далаға.
Әрбір жерге барады,
Бір тоғайға тап болып,
Тоқтамыс хан қалады.
Түйеде кісі көрінбес
Сондай қалың ну еді.
Тоқтамыс хан ойлады:
«Қаша беріп не етем? – деп, –
Осы жерге қорғалап,
Жан айласын етем», – деп.

Сонда бір қызғыш құс тап болып, жұмыртқалап жатыр екен. Қасында адам жатқанын көргесін, қызғыш құс шырылдап түйілді. Сонда Алланың қаһарымен гулеген қызыл жел қаптады.
Едіге Тоқтамыс ханның еліне келсе, Тоқтамыс хан қашып кеткен екен. Артынан қуып жетеді. Сонда желден шалғын жапырылғанда, Тоқтамыстың айтқан сөзі:

– Гулеме, желім, гулеме,
Алладан үкім келсе, тынарсың.
Жапырылма, көк шалғын,
Еліміздің ажары
Баса қонса, сынарсың.
Әй, қызғыш құс, қызғыш құс,
Отыңды оттап, суыңды іш.
Сені көлден айырған –
Қаршыға құстың екпіні.
Мені елден айырған –
Едігенің секпілі.
Едіге де ержетті,
Қатын менен баланы
Бір көрсетпей шөлдетті.
Бір тоғайдың ішінде
Қара жерге көлбетті.
Енді болды өлгенім,
Едігенің мен білдім
Жатқанда бағып көргенін.

Едіге Тоқтамыстың артынан қуып жетіп айтқаны:

– Тоқтамыс хан, сен, – деді, –
Артыңнан келдім мен, – деді. –
Құттықия бабамды
Өлтіргенің шын ба еді,
Бір торғайдың құны үшін?
Жылқыбайдың өлтірдің
Мен үшін жалғыз баласын,
Тастап иесіз қарасын.
Екі адамнан артық көрдің бе,
Бір торғайдың баласын?

Сонда Тоқтамыс сөйледі:

– Басымда бақыт тұрғанда,
«Кетпес», – деп едім дүниеден.
Басыма қонған бағымнан,
Айырдың менің тағымнан.
Қулықтан туған құлаша
Ат боларын білмедім,
Жетектеп алып кетерге.
Тумадан туған сұм бала
Ер боларын білмедім,
Жөргегіңде кесерге.
Бұл дүниеден мен болдым
Енді шығып кетерге.
Елім кетіп, танғаным,
Дүниенің білдім жалғанын.
Қатын-балам – аманат,
Енді кетіп қалғаным.

Едіге алмаспен Тоқтамыстың басын кесіп алып, сақалынан қанжығаға байлап, елге қайтады.

Жетейін деп еліне
Ата-анасын көруге.

«Тоқтамысты Едіге қуып кетті» деген соң, Жылқыбай мен қатыны бір төбенің басынан түспей отырған екен. Жеті күн бойы:«Едігежан не етер екен? Қандай күнді көрер екен?» – деп, үйінен тамақ та татпаған екен.

«Едігежан не етер, – деп, –
Қандай күнді көрер?» – деп,
Ол төбенің басында
Екеуі жылап, қақсаған.
Көзінің жасын тыя алмай,
Жылап тұрды-ау, қия алмай.
Қасына келіп отырды
Өзінің туған анасы.
Ол да не қып шыдасын,
Ішінен шыққан жалғыз баласы?

Сонда төбенің басында отырған Жылқыбайға келіп, Едіге Тоқтамыстың басын лақтырды. Жылқыбайдың жанына өзінің туған шешесі де келіп тұрған болатын. Сонда Тоқтамыстың басын етегіне салып тұрып, Жылқыбай былай сөйледі:

– Артық едің, асылым,
Ертеден сені алғаным,
Жалғызың бүгін тірілді.
Едігені бере алмай,
Бүтін алып қалғаным.
Ризамын Құдайға,
Едігені бергесін,
Басын алып жалғыздың,
Едіге алып келгесін,
Ризамын Аллаға!
Бүгінгі күн осылай
Тыңдашы менің сөзімді,
Бас қосып жастан алғаным,
Болар ма менің арманым?
Едігедей сұңқарым,
Келіп қондың, қарағым,
Ақ сұңқарым, қолыма.
«Осылай қайрат етер», – деп,
Кіріп еді ойыма.
Едігедей қарағым,
Тоғыз ай, он күн көтерген
Мынау тұрған анаңыз.
Ембесең де, көріңіз,
Анаңа жауап беріңіз.
Ризамын мен саған,
Шешеңізге еріңіз.

Сонда өзінің шешесі сөйлей бастады:

– Едіге деген ер, – деді, –
Құлағың сал, Едіге,
Бір тұқым едің сен, – деді. –
Жерге түскен бойыңда
Емізбедің мамаңды.
Тоқтамыстай залымның
Пиғылы оның жаман-ды.
Жіберіп едім сыртына
Жылқыбайдың мен, – деді, –
Жаның аман қалды енді.
Жылқыбайдың үйіне
Отын алып, от жағып,
Менен туған бала болсаң,
Жылқыбайды бағып жүр
Өлгеніңше сен, – деді, –
Бала емессің, шырағым,
Жылқыбайды бақпасаң.
«Балам», – демен мен, – деді,–
Атаға тартып тумасаң,
Атаның жолын қумасаң.
Атаңа тартып сен тусаң,
Жылқыбайды бағарсың.
Не құлқын ойлап табарсың,
Сүтін берген мынау, қарасаң.
Елік сүтін емген соң,
Көзіңді ашып, қарағым,
Жылқыбайды көрген соң.

Сонда Едіге сөйледі,
Сөйлегенде, не деді?
– Асыл туған Жылқыбай,
Артық еді бабамыз,
«Келмеді», – деп жылайсыз,
Перзент жалғыз балаңыз.
Балаңды берсең мен үшін,
Сүрегі біткен күніңіз.
Айтатұғын сөзім бар,
Жылқыбай, ойлап біліңіз.
Тоқтамыстың орнына
Хан етіп сені қоямын.
Тоқтамыстай хандардың
Қызын алып беремін.
Бетіңе біреу қараса,
Басын кесіп, жоямын,
Тұқымын құртып қоямын.
Өлгенімше бағармын,
Екеуіңнің құлқыңды,
Тірі жүрсем, табармын,
Назарым саған салармын.
Қараған дұшпан бар болса,
Басын кесіп, жоярмын.
Ағайын, туған, халқымен
Тұқымын құртып қоярмын.

Едіге Жылқыбайға Тоқтамыс ханның үлкен қызын алып беріп,оны хан етіп, таққа отырғызады. Ол әйелі екі бала туады. Бірінің есімі – Сұлтан, бірінің есімі – Меңді.

Тоқтамыстың қызынан
Екі ұл туды, қарашы.
Сексен жасқа келгенде,
Балалы болды, шамасы,
Ешкімнің жоқ Алланың
Еткен ісіне шарасы.

Сонда Едіге бұрын атқа мініп, тауға шықпаған еді:

Едіге атқа мінгенде,
Қалмақ деген ел еді,
Ханқожа деген қалмақ бар еді,
Абығай дейтін баласы бар,
Тоғалай дейтін ері бар.

Едіге Ханқожаның еліне бармақ болып, сапарға шықты. Қасына екі жүз кісі әскер алды. Ол күнде Ащыбас шат деген жер еді. Ол – қалмақтың тұрған жері. Сонда Ханқожаның баласы – Абығай мен ері – Тоғалай: «Ноғай келеді» деген соң, екі мың кісі әскермен оған қарсы аттанады. Сонда екі жақтың әскері бір-біріне қарсы келеді.
Сонда Абығай:

– Аттанған ноғай ел, – деді, –
Қалмақ едім мен, – деді, –
Мекен еткен қашаннан
Мынау – біздің жер, – деді,–
Аз ғана ноғай – сен, – деді, –
Көп қалмақпын – мен, – деді, –
Қонысымда тұрғанмын,
Сен секілді ноғайды
Қашаннан-ақ алғанмын.
Енді болар, ноғайым,
Кеудеңде сенің арманың.

Сонда Едіге сөйледі:
– Қалмақ едің – сен, – деді, –
Ноғай едім – мен, – деді, –
Ноғайға көзің салғаның,
Бар ма еді бұрын-соңды
Ноғайды шауып, жесір алғаның?
Енді болар, Абығай,
Өлгеннен соң арманың.
Алмасам сенің еліңді!
Тыңда мені, ит қалмақ,
Менің айтқан кебімді.
Өзіме қоныс қылармын
Сен отырған жеріңді.

Сонда Абығай сөйледі:
– Аттандырдым мың кісі
«Алсын, – деп, – сенің қолыңды»,
Көруге, ноғай, шамаңды.
Сен өзің қандай ел едің,
Менімен қалай тең едің?
Көрмеп пе едің бұрын сен
Біздей қалмақ баласын?
Қайратыңның көрдің бе,
Сен ұрысып шамасын?
Қайратыңа мақтанба,
Алсаң, алып жүрген шығарсың
Аз ғана қалмақ баласын.
Тоғалайдай еріміз,
Кеткен жоқ жауға кегіміз,
Тыңда айтқан кебіміз.
Басылды ма, ноғайлы,
Кеудеңдегі жараңыз?
Бізге бағын болады
Астана мекен қылған жеріңіз.
Біздің дінге кіреді
Сіздің ноғай еліңіз.

Сонда Едігенің айтқан сөзі:
– Біз ноғай деген ел едік,
Ежелден жатқан ер едік.
«Қалмақты көрсек, алармыз
Талқан қылып», – деп едік.
Аз ғана кісі қолымыз,
Болушы еді жолымыз.
Сен секілді қалмақтың
Болушы еді теңіміз.
Әлі бар ма, қалмағым,
«Алдырман» деген ойыңыз?
Соғысалық енді біз,
Әңгімені қойыңыз.

Едіге енді қарады,
«Алла!» – деп ұран салады.
Екі жүз кісі қолменен
Едіге кіріп барады.
Екі мың кісі қалмақпен
Екі жүз кісі салысты.
Неше күндей ұрысып,
Қырғын болып қалысты.
Сол ұрыстың ішінде
Ханқожаның баласы
Абығайды өлтірді.
Қалмақ қашпай не қылсын?
Екі мың кісі қалмақтан
Бес жүздейі өліп қалады.
Бес жүз кісісі өлген соң,
Мың бес жүз кісі қалмағың –
Олар да қашып жөнелді.
Қашқан жауды қуа ма,
Бір қашқан кісі тұра ма?
Ханқожадай қалмаққа
Барып, хабар еткен соң,
Алды қашып жетеді,
Ханға хабар етеді.
Қалмақ сонда асарға
Босып қашып жөнелді,
Көрінбей жаудан қашарға.
Тоғалай деген қалмақтың
Астында мінген бозы еді,
Қорықпайтын батырдың өзі еді.
Тоғалай салды соғысты,
Қызылқұмның ішінде
Екі батыр тоғысты,
Екі күндей соғысты.
Тоғалайды өлтіріп,
Ханқожа кеткен жер еді.
Ханқожа қашты, тұра алмай,
Тұрғанымен не пайда,
Жер-қонысын қия алмай.
Әлі қашты Ханқожа,
Қара жерге сыя алмай.
Үш Бөкенбай жерлерден
Ханқожа асты кетерге,
«Жолықтым, – деп, – бекерге».
Ханқожаның қалдырды
Ноғайлыққа қаласын,
Асырып қатын-баласын.
Абығай мен Тоғалай –
Екі батырын өлтіріп,
Қалмақтың көрді шамасын.
Ханқожа қалмақ ер еді,
Кетпестен бұрын мың кісі
Ноғайлыққа аттандырып:
«Оған барыңыз», – деп еді.
Аттанған кісі мың болды,
Ноғайлыққа кететіні
Қалмағыңның шын болды.
Едіге қуды артынан,
«Ханқожаны қойман», – деп.
Оны қуып кеткенде,
Бөкенбайда жатқанда,
«Ноғайға қалмақ жетті, – деп, –
Елге әлек етті», – деп,
Едігедей ерлерге
Сонда хабар етеді.
Ердің көбі таныпты,
Бір жүзі өліп ноғайдың,
Сол сапарда қалыпты.
Ханқожаға жете алмай,
Артынан хабар еткесін,
Едігедей ер қайтты.
«Елге қалмақ жетер, – деп, –
Қашқанды қуып бұл жүрген
Жалғанынша бекер», – деп.
Жүз кісі әскер қасында,
Едіге жүріп келеді,
«Елге бүлік салар», – деп.
Ол қалмақтың бастығы –
Иманқара ер еді.
«Ол да – Ханқожаның
Бір баласы», – деп еді.
Аттанып қалмақ келгесін,
Едігедей ерлердің,
Таппасын ба ол қалмақ
Ерлердің жатқан жерлерін?
Шеттен келіп, тоғайдан
Қалмақ келіп, ел алды.
Ел алғанда, нені алды?
Едігедей ерлердің
Мекен еткен жерді алды.
Ішіне келіп сол жерде
Тоғанның елін шабады,
Қиырдан іздеп табады.

Қатыны жау қолында қалады. Иманқара елсіз жұртты шауып алады. Сонда қалмақтар Тоғанның қатынын айдап кетіп бара жатқанда, жесірдің үстіне Едіге жүз кісімен Ханқожаны тастай беріп, бұған келеді. Сонда қалмақтың ханын өлтіріп, төрт күн соғысып, жесірді айырып алады.

Едігедей ер еді,
Едіге тірі тұрғанда,
Жесірді қалай береді?

Айдаудан босаған Тоғанның қатыны – Мақпал сұлу Едігеге келіп, былай сөйлейді:

– Едіге сұлтан, ханымыз,
Кеудедегі жанымыз,
Артық туған бегіміз.
Сұлтаным жауға кеткесін,
Бүлінді қатты еліміз.
Жібектен тартқан ұзыннан
Кесілді мынау желіміз.
Жаяулық көрді басымыз,
Төгілді жерге жасымыз.
Есім кетіп мен деген,
Тек жаным қалды-ау, өлмеген.
Сұлтаным едің, Едіге,
Дүниеде жүзің көрмеген.
Біз секілді бейшара
Сыртыңнан жүріп шөлдеген.
Айырылдық туған баладан,
Жинаған дәулет, қарадан.
Әйел құрысын, ғаріп екен,
Әйел ерден айырылса,
Маңдайының соры екен.
Атаңа нәлет, ит қалмақ
Жаяу айдап, бұл қуды,
Басымызға күн туды.
Атаңа нәлет, ит қалмақ
Көлікке де мінгізбей,
«Өлтіремін мен», – деді.
Ұрады бізді қамшылап,
Ризамын Құдайға!
Едіге сұлтан, келдің бе?
Едіге сұлтан, ер, – деді, –
Көрдім күнде қорлықты,
Қатты көрдім зорлықты.

Сонда Едіге тұрып сөйледі:
– Қайғы етпеңіз сіз, – деді, –
Қалмақты қырдық біз, – деді, –
Тауыстық қалмақ елдерін,
Ханқожадай қалмақтың
Өлтірдім екі баласын,
Тоғалайдай ерлерін,
Талқандадым мекендеген қаласын.
Ханқожасын асырдым
Қайырылмастай бұл жерге.
Тоғалайдай ерін боздаттым,
Жылатып, қырып баласын.
Қыл жалаулы қалмақтың
Көрдім, жүріп, шамасын.
Көзіңнің жасын тый, – деді, –
Батыр Тоған келгенше,
Дидарласып көргенше,
Алладан бұйрық бұл болса,
Көрмессің қалмақ баласын.
Қайта айналып қонарсың
Мекен еткен жеріңе.
Алты қанат ақ орда
Өз қолыңнан тіктірсең,
Неше түрлі тағамның
Ең тәттісін татарсың,
Кең сарайда жүрерсің.
Сабырлық қыл, бәйбіше,
Бұрынғыдай боларсың.
Қайтарамын еліңе,
Апарамын жеріңе,
Қондырамын кешегі
Көшірген қалмақ жеріңе.
Тірі болса дүниеде,
Тоған батыр ол жетер.
Тірі қоймай қалмақтың
Талайларын меңдетер,
Сіздей қылып шулатар.
Қалмақты көрсе, айдаған,
Екі қолын артына
Ит қалмақтың байлаған.

Ер Тоғанның Мақпалы
Көп еді артық ақылы,
Қалмақты сабап айдаған.
«Кезекті дүние» деген бұл,
Қалмақтың соры қайнаған.
Қыбырлауға шама жоқ,
Қайырып қолын байлаған.
Баяғы кеткен жерінде,
Жеткенше, қуып айдаған.
Артық туған ер еді,
Қатын сабап қуғанын
Едігедей ерлерің
Артынан жүріп, қарайды.
Қалмақты айдап қуғаны
Едігеге жарайды.
Қуып жетті еліне
Тоғанның келіп қатыны.
Қонып қалды орнына,
Баяғы кеткен жеріне.
«Тағы зарар қылар», – деп,
Едігедей батыр ер еді,
Айдауменен қалмақты
Сол жерге алып келеді.
Асауларын қалмақтың
Сол жерге қойып, қырады,
Басын кесіп қояды.
Ол қалмақтың нешесі
Сол жерде дінге кіреді.
Дінге кірмеген қалмақтың
Сол жерде басы қалады.

Тоған батыр еріміз
Елге қайтып бұл келсін.
– Енді бізге келсін, – деп, –
Қалмаққа хабар салайық.
Келмей қалған қалмаққа
Өзіміз іздеп барайық.
Ханқожадай ер кетті,
Таусылмай сонан ел кетті.
Артынан тауып алайық,
Тірі келсе қалмаққа,
Біз аттанып барайық.
Тұқымын құртып алармыз,
Сол қалмаққа барармыз.
Тоған ерге сәлем айт,
Неше күн лаң салғанын,
Тұнық елді алғанын.
«Біз жетерміз», – деп едік,
Осы хабар келгесін,
Бара алмай енді қалғаным.
Құрталық елдерін,
Суалталық көлдерін.
Артынан іздеп табармыз
Ханқожадай қалмақтың
Мекен қылған жерлерін.
Қайда да болса, барайық,
Сол қалмақты алайық,
Алыс та болса, арасын,
Көрелік қалмақ шамасын.
Тірі жерге қоймаспыз
Қалмақ иттің баласын.

Сөйтіп, ер Едіге елге жөнелді. Едіге елге келгесін Тоған келе қоймады. Сонда Едіге Айсаұлы Ахметті шақыртып, екеуі Ханқожаның еліне жүретін болды.

Іздегенін қарасаң,
Ханқожаның елі еді,
Ол бір қашық жер еді.
«Не қылса да, сол елге
Бармай, не етем?» – деп еді.
Ахмет пен Едіге –
Екеуі көп жол жүрді,
Жол жүргенде, мол жүрді.
Айсаұлы Ахметтің
Кер тарлан еді мінгені.
Ол шабыстан танбайды,
Бір жылқының баласы:
«Онан озам», – деп білмейді.
Едіге мінген Шұбардан,
Жылқы озар ма бұлардан?
Ахмет пен Едіге
Екеуі бірдей жол жүрді,
Асықпай жолда ол жүрді.
Алыс жерге баруға,
Қалмаққа соғыс салуға.
Тоғанды шауып, ел алған
Қалмақ еді қашаннан
Ол ұрысып, кек алған.
Қорлық көріп басынан,
Ахметті ертіп,
Едіге кетті қасына.
Бір күндері болғанда,
Қалмақтың көрді қарасын.
«Білейін», – деп екеуі
Қалмақтың азды-көпті шамасын.
Екеуі де артық ер еді,
Ерлігі қатар тең еді.
– Тұрамыз ба жасқанып,
Баралық енді, кел, – деді, –
Тұрамыз ба бұл жерде?
Бұл қалмаққа жетейік,
Барып, қайрат етейік, –
деп, Ахмет сөйледі.

Сонда Едіге сөйлей бастады:
– Шеттен хабар салайық,
Әскерлерін шығарып,
Сыртқа таман алайық.
Сосын соғыс салайық,
Тосып жатқан байтақ ел
Тап үстіне барайық,
«Кімдерсің?» – деп сұрайық.

Сонда Ахмет тұрып:
– Ақыл, – деп, –
Бұл айтқаның мақұл, – деп, –
Ел шетіне барғасын,
Ноғайдың келеді ері, – деп, –
Ноғай келді еліңе,
Жиналыңыз сіз, – деді.

Қалмақ шіркін қамалды,
Таба алмады амалды.
Жиналып қалмақ толады,
Қойқара батыр бас болып,
Көп әскер сыртқа шығып қалады.
Жиналған әскер мың болды,
Бастығы оның – Қойқара,
Ойлап тұрса, бұл – бәле,
Ол – Ханқожаның баласы.
Жиналғасын қалмаққа
Екі батыр келеді қасына.
Жалмауыздай емініп
Қойқарадай ханыңыз
Шыға қалды алдынан.
Ол да – мықты ханыңыз.

Сонда қалмақ сөйледі,
Сөйлегенде, не деді?
– Толағайдай еріміз,
Қалды сізге жеріміз,
Иманқара – ағамыз,
Өлшеулі еді шамамыз.
Салайын соғыс мен, – деді, –
Ноғаймысың сен? – деді, –
Солар үшін кек алуға
Тұрмын көздеріңді оюға.
Жанымда әскер қолым бар,
Екі бірдей қаңғырған
Ноғайлы, сенің сорың бар.
Жиналған әскер қаптаса,
Басың кесіп алмай ма?
Ерлеріңді жоярмын,
Қаныңды ұрттап, тоярмын,
Олжаға атыңды алармын.
Еттеріңді кескілеп,
Сендерді итке салармын.
Жасқанатын мен бе едім?
Мен ноғаймен тең бе едім?
Ұрысатын менімен,
Сорлы ноғай, сен бе едің?

Сонда Едіге сөйледі,
Сөйлегенде, не деді?
Мен – ноғай деген ел, – деді,
Екеуміз де ер, – деді, –
Емеспіз саған тең деді, –
Сөзің емес жөн, – деді, –
Өлтіргемін мен сенің
Тоғалайдай еріңді.
Иманқара ағаңды
Өлтіргемін мен, – деді, –
Емессің маған тең, – деді, –
Менің атым – Едіге,
Қасымдағы – ер Ахмет,
Бұ да қашаннан жатқан ер еді.
Төбесі шоқты сен қалмақ,
Едің бізге жем, – деді, –
Тұрмалық көп сөйлесіп,
Соғысалық, кел, – деді.

Ахмет пен Едіге
Аттың басын жөндеді.
Сұр жебені қолға алды,
Айсаның ұлы Ахмет
Тебінгіден тесе атты,
Үзеңгіден үзе атты.
Суырып алып қорамса,
Жауған қардай боратты.
Біреу емес, бәрінен
Тепшіп сонда кетеді.
Қамалып тұрған қалмақты
Шүберектей көрмеді.
Балдағы алтын алмасты
Батырлар жауға сермеді.
Ақ сүңгіні қолға алып,
Келген әскер долданып,
Неше күн салды соғысты,
Қалмақпенен тоғысты.
Жарағы қанға тояды,
Сермесе, кеспей қоя ма?
Кеудесінен жел беріп,
Ақ сүңгіні қолға алып,
Тағы тиді-ау долданып.
Қырылғаны көп болып,
Қалмақтар састы-ау қозғалып.
Жақын екен қалмақтың
Тек сол жерде қаласы.

Екі батыр біледі
Соғысқан қалмақ шамасын.
Он екі күн болғанда
Қалмақтың алды қаласын,
Шулатып қатын-баласын,
Жинаған дәулет, қарасын.
Қой секілді қалмаққа
Тойғасын бөрі қояр ма?
Ашығып жүрген бөрі еді,
Артық туған ер еді.
Ханқожадай қалмақты
Жеңіп алған жері еді,
Жинап алған ел еді.
Адамның қырды ірісін,
Тастады жаман сірісін.
Жинағасын елдерін,
Суалтқасын көлдерін,
Жинағасын қалмақты,
Жесір қылып шұбыртты.
Едіге мен Ахметтің
Бұл тауысқан жері еді.
Ноғайға, жинап, келтірді
Сол қалмақтың баласын,
Тауысып алып шамасын.
Екі ердің бірігіп,
Алған жері осы еді.
Ерлердің алған жері еді,
Тауысқан сөйтіп елі еді.
Қисапсыз көп ел еді,
Көп те болса, не қылсын
Тақ таусылған жері еді.

НҰРАДЫН

Едігенің баласы
Нұрадын деген ер еді.
Онға жасы толғанда,
Едәуір жігіт болғанда,
Едігеге келеді,
Келіп, кеңес етеді:
– Артық туған бабамыз,
Ақылға қамал данамыз.
Рұқсат болса, бабамыз,
Сөз сұрауға келеміз.
Рұқсат болса, айтайын,
Рұқсатсыз болса, қайтайын.

Сонда Едіге сөйлейді,
Сөйлегенде, бүй дейді:
– Перзентім, саған бермей, не етейін,
Алпысқа жасым толғасын,
Өзім егде болғасын.
Сақалым енді ақ болды,
Алпыс деген – бұл заңғар
Келіп, бізге тап болды.
Сұрашы, балам, сен, – деді, –
Айтайын жауап мен, – деді.

Сонда тұрып Нұрадын
Атасына сөйледі:
– Жалғыз туған баламын,
Ағайын-туған шамалы.
Рұқсат етсең, жан ата,
Атқа мініп мен шығып,
Шамалы жерді қыдырып,
Ындыс пенен қалмаққа
Шығып көзім салайын,
Мал бақпайын мен, – деді, –
Мал соңында жалпылдап
Атқа мініп жүрмейін,
Жақсы-жаманды білмеймін.
Рұқсат болса, қарт баба,
Ындысты іздеп барайын,
Асылы кәпір ел еді,
Соған бір қайрат қылайын.

Сонда әкесі сөйледі:
– Барарсың, балам, сен, – деді, –
Жолдассыз жүрген дарасың.
Жақын емес бұл ындыстың қаласы,
Жүдә, қашық арасы,
Тоқсан күндік жол еді.
Бұл ындысты сұрасаң,
Өзі мықты зор еді,
Қиындығы сол еді,
Бекітіп салған қаласы.
Келмей жүр еді оған
Талай барған ноғай шамасы.
Ындыстың ханы – Тарқас-ты,
Тарқастың берік қаласы.
Келмейтұғын шамалы
Жанның оған шамасы.
Бір жағында бар оның
Жан жүрмейтін қалың құмдары,
Биік тау мен шыңдары.
Тоғайы қалың қамыс-ты,
Жете алмассың, балам, алыс-ты.
«Пәленшенің баласы
Қаңғырып келді», – деп айтар,
Тілімді алсаң, жан балам,
Қаңғырма жалғыз сен, – деді.

Сонда тұрып баласы,
Әкесіне сөйледі:
– Артық туған данасың,
Талайдың көрдің шамасын.
Тәуекелге болмайды
Ешкімнің, ата, шарасы.
Жақын болса, барармыз,
Алыс болса, жетерміз,
Тәуекел етіп Аллаға,
Не қылса да, қарармыз,
Рұқсат етсең сіз, – деді, –
Талпынып тұр жүрегім
Баруға соған бір, – деді.

Сонда Едіге сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
– Баяғы мінген Шұбардың
Баласы еді Телшұбар,
Атасымен тең шығар.
Шауып малдан қалған жоқ,
Алдына жылқы салған жоқ.
Тек қанатты құс емес,
Ерге жылқы тұс емес.
«Кетемін», – десең, – сол атты
Бес-он күн байлаңыз.
Кең құрсағы тарылсын,
Ішіндегі жаманы
Ішінен түсіп арылсын.
Жақсы етіп жемге байлаңыз,
Жақсы етіп атты сайлаңыз.
Жақсы, үлкен ақсауыт,
Шарайна киіп сыртынан,
Дулыға киіп басыңа,
Балдағы алтын көк берен
Беліңе бекем буыңыз.
Жан көтермеген сұр жебе
Ер қасына іліңіз.
Ақ сүңгіні қолға алып,
Ақ болаттан жасалған
Айыл-тартпа бекітіп,
Омырауша мен құйысқан,
Атқа оңдысын салыңыз.
Жүреріңде, перзентім,
Бір айналып келіңіз.
Кімдер бар да, кімдер жоқ,
Сіз айналып келгенше,
Ат алып, біз мінгенше,
Жыға алып, басқа кигенше?
Ноғайлының ішінде
Шынжырлы тұқым аз еді.
Баталы құл арымас,
Батасыз құл жарымас.
Тарығатын күн болса,
Баба түкті Шашты Әзіз,
Арғы атаңыз сол еді,
Кереметті пір еді,
Содан жәрдем тілеңіз.

Сонда тұрып баласы
Мінетін атын ерледі,
Баратын күнге тап болды.
Сонда келіп шешесі,
Тағы бір сөз сөйледі:
– Баласы ақ сүйектің сен-ау едің,
Сағынып сені туған мен-ау едім,
Жолдассыз жүресің жауға сен-ау, – деді, –
Бұрын-соңды көрмеген
Алыс жолды баласың.
Алыс жолға шығасың,
Перзентім, қайда барасың?

Нұрадын сонда сөйлейді,
Шешесіне жауап береді:
– Сен едің туған анамыз,
Мен едім туған балаңыз.
Тәуекел етіп сапарға,
Оңғарса Құдай, барамыз.
Алыс емес, қашаннан
Ол шамалы жер еді.
Үш айлық жерді мекендеп
Тұрған ындыс елі еді.
Ындыстың көбі сол, – деді, –
Есепсіз көп ел, – деді, –
Тәңірі оңғарса, сапарды,
Алыс та болса, барармыз,
Тәуекел етіп қарармыз.
Атамыз Едіге еді
Сұр жебені сермеген,
Дұшпанға кегін бермеген.
Едігеден дыбыс шыққанда,
Маңайына ындыс келмеген.
Сол тұқымның баласын,
Тәңірі оңғарса, алармын.
Атқа мініп кетейін,
Көп кідіртпе, қарт ана,
Ірмеліп тұрып, не етейін?
Рұқсат алдым бабадан,
Шығайын деп мен тұрмын,
Мекен еткен қаладан.
Отыра берсем мен қорқып,
Ындыс пенен қалмақтан.
«Біреу келіп қалар, – деп, –
Қатын менен балаға
Қиындық қатты салар», – деп,
Нұрадын сонда Шұбармен
Елден шығып барады.
«Алыс болса, алам, – деп, –
Жақын болса, барам», – деп,
Шұбарға мініп жүреді,
Дөңгеленіп желеді.
Тоқсан күндік жер еді,
Арасы қалың құм еді,
Бер жағы биік дөң еді.
Сексеуілді бұл томар,
Қалыңдығы сол болар,
Арасы байтақ шөл болар.
Құмға келсе, асады,
Құлаштап аяқ басады.
Терең суға келгенде,
Дариядан өктеп асады.
Жүрісін байқап қарасаң,
Шапшаңдығы көрінер
Таутеке мен бұландай.
Жаяу жандай көрмеді
Киік пенен құланды-ай.
Шаңын байқап қарасаң,
Шамалы жерде түтіндей.
Қайратты жылқы болар ма
Бұл секілді шұбардай?!
Екпіні күшті тасқасын,
Жан шыдай ма жүріске,
Аяғын сондай басқасын.
Шапшаңдығы осындай,
Ұшқан құстай атқасын.
Тоқсан күндік жер еді,
Сол шабыспен бұл жерге
Елу күнде келеді.
«Ноғайлы шіркін келер», – деп, –
Қарауылға ындысың
Елу кісі жіберді.
«Келген жауды бақсын, – деп.
Бірлі-екілі жау болса,
Кідірмей басын алың», – деп.
Шыққан екен бұл жерге
Үш жүз елу кісі далаға,
Үш күндік жердің сыртында
Жатады екен қалмақтар
Елу-елуден бөлініп.
Нұрадын көрді бұлардың
Жүз қарадай шамасын.
Жалғыз қара көргесін,
Қалмақтар жақсы қуанды:
«Аламыз мұны енді, – деп, –
Сорлы болған ерді, – деп, –
Қаза айдап келді», – деп,
Шабысты қалмақ бұл салды.
Жалғыз-жалғыз келмейді
Елуі бірден келеді,
Келіп қамап алады:
– Ындыс – деген біз, – деді, –
Барасың қайда сіз? – деді, –
Өлтіреміз біз, – деді.

Сонда Нұрадын сөйледі:
– Атаңа нәлет, ындысым,
Асылымды сұрама,
Емеспін болат құрама.
Қолға алған жебедей
Мен ындысты көрмедім
Етікке қаққан шегедей.
Әкем аты – Едіге,
Ежелден артық ер еді.
Сен секілді қалмақты,
Талай сойып жеп еді.
Менің атым – Нұрадын,
Асылымның несін сұрадың,
Тұрсың ба қамап, қалмағым?
Болмасын сорлы арманың.
Сен қораланған қой едің,
Мен ашыққан тарлан бөрі едім.

Нұрадын қолға сүңгі алып,
Қалмаққа қарай оңталды.
Ашуланған зарпынан
Тер шықты ерден тамшылап.
Шұбарды салып жіберді
Ашуменен қамшылап.
Қаптай тұрған ындыстың
Үстінен қарғып асады.
Тұяғы тиіп басына,
Талай ындыс сасады.
Жығыла берді сормаңдай,
Ту сыртынан түйгенде.
Жығылмай сорлы не қылсын,
Өзіне найза тигенде.
Қандары жаман сорғалап,
Алды-алдына қашады.
Сорлы маңдай қорғалап
Нұрадын шапты оларды.
Біреуі жоқ ындыстың,
Онан өлмей қаларға.
Қорыққанның зарпынан,
Әрбіреуі әр жаққа барады.
Нұрадындай балаңыз
Әрқайсысын қуады,
Ындысқа күндер туады.
Әрқайсысын бір түйіп
Желкесінен өтеді.
Жалғыздап қашқан заңғарға
Қуғаннан соң жетеді.
Оған жете алмаса,
Ат болып Шұбар не етеді?!
Ұрыстың түрін көргесін,
Бірі қалмай қашады.
Біреуі кеткен қалаға,
«Барамын, – деп, – хабарға».
Қалаға хабар келгесін,
Тарқастайын ханыңыз
Ындысты қоймай жинайды.
Жан-жағына салады,
«Ноғай келді», – деп хабарды.
Жиналған әскердің саны
Екі мыңға толады,
Ол да біраз болады.

– Қаптаңыз, ындыс, сен, – деді, –
Алыңыз басын тез, – деді, –
Мен ілгері барайын
Ол ноғайдың қасына-ай.
Бір қамыстай көрмеймін,
Барсам, қылыш сермеймін,
Қаңғырып жүрген ноғайды
Еш нәрседей көрмеймін.
Шыр айнала құрсаңыз,
Ортаға қамап алыңыз,
Басын кесіп салыңыз.

Екі мың кісі кәпір-ай,
Келе жатыр, апыр-ай.
Астында мінген кер еді,
Алдынан шығып Тарқасың
Жападан-жалғыз келеді.
Қарсы келген Тарқасқа
Тайсалсын ба Нұрадын?

Сонда қалмақ сөйледі:
– Астыңда мінген шұбарың,
Алайын деген бар ма еді,
Жазған сіздің құмарың?
Біз бір әскер ел едік,
Етек-жеңі кең едік.
Жапа-жалғыз бейшара,
Барасың қайда сен енді?
Ындыстың ханы – мен, – деді, –
Әлек болма сен, – деді, –
Қысқартпа, бала, жасыңды,
Тастатпа жерге басыңды,
Еш тимеймін мен саған,
Бере ғой түсіп атыңды.
Өзің болсаң ақылды,
Осы айтқаным мақұл-ды.
Көремісің әскерді,
Байтақ жатқан қол, – деді, –
Екі мың кісі – бұл әскер
Бола ма саған ол? – деді, –
Түсіп, атты бермесең,
Маңдайда бар-ды сор, – деді.

Сонда Нұрадын сөйледі:
– Әркімнің ісі ойласаң,
Бір Аллаға аян-ды.
Сен қалмақтан қорықсам,
Бұл жерлерге келем бе?
Шығамын ба далаға,
Барамын ба қалаға?
Қолыңнан келсе қыбырла.
Елден шыққан ер жігіт
Өлімнен қорқып, тая ма?!
Жәрдем берсін Аршылан,
Шаһимардан жар болып,
Жәрдем берген ер, – деді, –
Жалғыз келдім ішіне
Көп ындыстың мен, – деді, –
Баба түкті Шашты Әзіз,
Қашаннан-ақ бабамсың.
Жер үстінде ит ындыс
Бар адамын жинады.
Бермеске қатын-баланы.
Тарқастайын қалмағым,
Қапы қалма сен, – деді, –
Қозғаламын мен, – деді.

Жел қаптады сонардай,
Қамшы салды шұбарға-ай.
Бола ма жылқы шұбардай?
Қамап тұрған ындыстың
Үстінен қарғып асады,
Ындысқа найза салады,
Жарағы қанға боялды.
Күні-түні дамылсыз
Нобайлап қырды заңғарды.
Сермеген алмасы кесіп жүр
Домалатып басын-ай,
Сермей берді осылай.
Жер үстіне қараса,
Қызыл жоса қан болды,
Қырылып жатқан жан болды.
Тарқас қашып жөнелді,
«Шүу» дегенде керімен,
Өзінің келген жерімен.
Кеткен екен неше жан
«Еліне хабар етем», – деп.
Қатын менен балаға-ай,
Шұбырды қойдай, қарашы.
Бір мыңындай қырылды-ай,
Қырылған жаман бұрында-ай.
Тарқастайын ханыңыз
Өлгенді көріп, сасады.
Жан тәтті екен, қарашы,
Еліне қарай қашады.
Тарқасты көзі көргесін,
Нұрадын оны қуады.
Қуып оны жетерге,
Жолықты Тарқас бетерге.
Ойлап еді ол жазған
Құтылып мұнан кетерге.
Айнала тұрып ханыңыз:
– Ноғайдың ері – сен, – деді, –
Ындыстың ері – мен, – деді, –
Қайтып едім еліме
Тағы да әскер аларға.
Кетейін енді мен, – деді, –
Жалпақтама, ер болсаң,
Жекпе-жекке кел, – деді.

Сонда Нұрадын сөйлей бастады:
– Жасқанбаймын мен, – деді, –
Дәмең болса, кел, – деді,
Шұбарға салды қамшыны.
Екеуі сонда алысты,
Жағаласып қалысты.
Нұрадынмен екеуі
Ат үстінде алысты.
Нұрадын сонда алмасқа
Іркілмей қолды салады,
Суырып алмасты алады.
«Иә, Алла!» – деп ындыстың
Мойнына алмаспен салады.
Басы жерде домалап,
Ол ындыстың қалады.
Сала берді іркілмей
Ындысқа жақсы ойынды,
Көрсетті жақсы тойыңды.
Шамалы жері қан болды,
Көз көрмейтін шаң болды.
Тарқастайын ындыстың
Жетті қуып қалғанын.
Көріне қашқан ындыстың
Ешбіреуін қоймады.
Қарамады ындыстың,
Қаладан шығып даласын.
Жақын жерде жинады,
Қатыны мен баласын.
Неше күндей қамады.
Ашық жерді таба алмай,
Қамалып ындыс қалады.
Ындысты сонда қамады,
Қашқанын іздеп табады.
Жібермеді далаға,
Уақтарын жинап алады.

Тарқастың қызы Жәмілхан
Сонда жетіп келеді,
Келе сөйлей береді:
– Артық туған төре едің,
Асыл туған ер едің.
Атам Тарқас хан еді,
Ол ындыстың ішінде
Артық туған жан еді.
Толып жатқан ел еді,
Ежелден мекен қылған жер еді.
Ындыстың көрдің шамасын,
Жылаттың қатын-баласын.
Қатар жүрген тең едім,
Хан баласы мен едім.
Хабар бердім сіздерге,
Сүйегім қатар болғасын.
Хабар бердім өзіміз,
Көргесін батыр көзіміз,
Не қылса да, көруге.
Астана халық еліміз.
Талқандалды ындыстар,
Мекен қылған жеріміз.

Нұрадын сонда сөйледі:
– Еліңді жинап алайын,
Кеткені болса, қырайын.
Ындыс пенен ноғайлы
Емес, сірә, ағайын.
Ежелден-ақ кәпір мен
Мұсылманның жаулығы
Емес пе еді тағайын?
Қосылған болса егер де
Жұмыла халқың не қилы-ай
Халқына хабар салайын,
Әуелі бір жеңіп алайын.

Ындыстар шығып, тарады,
«Қалған-құтқан бар ма?» – деп,
Нұрадын шығып тұрады.
Сегіз күндей шабуыл
Күні-түні салады.
Он күн нағыз болғанда,
Күн он күнге толғанда,
Айдады ындыс қаласын,
Ындыстың біліп шамасын.
«Біз мұсылман болдық» – деп,
Астана халқы бағынды.
Нұрадындай хандардың
Шарасыз тілін алады.
Қасына алып құл-құтан,
Бірер мыңдай мал мен бас
Шетінен бөліп айдады.
Шарасы бар ма ындыстың
Шұбырып, соры қайнады.
Артық туған ер еді,
Еліне қайтып Нұрадын,
Жеңіп елін Тарқастың
Болғасын еліне қайтады.
Күні-түні жол жүрді,
Дамыл алмай мол жүрді,
Алмады дамыл: «Не етем?» – деп, –
Асығып: «Елге жетем», – деп.
Түні-күні тең жүрді.
Алпыс күнде бұл жетті
Ол үш айлық жер еді.
Артында қалған секілді
Ата менен анасы.
Нұрадыннан басқа жоқ
Олардың туған баласы.

«Нұрадын келді» дегесін,
Естіген соң хабарға,
Кемпір мен шал ойланды
Алдынан шығып барарға.
Едіге сұлтан ер еді,
Оларды елден шығармай
Нұрадын өзі келеді.
Келгесін сөз сөйледі:
– Берейін сәлем, бабамыз,
Сау-саламат бармысыз,
Ата менен анамыз,
Астана халқым – бәріңіз!
Ындыстайын қалмақтың
Көрінер енді қарасы.
Келе жатыр шұбырып,
Бір қатар қатын-баласы,
Жинаған түлік қарасы.
Ислам дінге бағынды,
Бұрынғы діннен жаңылды.
Сау-саламат келеміз,
Оңғарып Алла жолымыз.
Оңғарылып жол болды,
Сапарымыз оң болды.
Жапанда кеткен дара едім,
Жалғыз кеткен жан едім.
Алла оңғарса сапарды
Кімнен зарар болады?!

Анасы сонда сөйлейді,
Сөйлегенде бүй деді:
– Айналайын Нұрадын,
Құдайдан сені сұрадым.
Жапа-жалғыз кеткесін
«Перзентім не қып қалар?» – деп,
Әрбір күнде жыладым.
Ризамын Аққа, бергесін,
Шүкір етем Құдайға!
Сұңқарым ұшқан қонғансын,
Кірді-ау, балам, реңім,
Жарылды енді жүрегім.
Сау-саламат келдің бе,
Перзентім, енді сен, – деді,–
Ризамын бір Аллаға-ай!

Нұрадын таққа мінеді,
Осы келген сапарда
Мерекелеп, той қылып,
Жинады ноғай базарлап.
Сонда тұрып Нұрадын
Ноғайға жауап береді,
Таққа мініп алғасын:
– Астана халқым, ел, – деді, –
Енді қайрат етейік,
Етірек пен Күргенге
Алла оңғарса сапарды,
Сол жерге таман барамын.
Қызылбас деген байтақ ел,
Бер жағында мекендеп
Ерсарыдай халықтың
Баян қылған дөңі еді.
Қарамая шың еді,
Толағай жері бұл еді.
Қарашың деген бір түзде ол –
Қарауылға шыққан жер,
Қызылбастың бұл, – деді, –
Сол жерде салған қаласы,
Көп, – деді, – бұның шамасы.
«Сол заңғарда қалар», – деп, –
Қауіп етіп мен тұрмын.
Бұл ноғайға аттанған
Қызылбас – байтақ ел, – деді, –
Бәрі бірдей ер, – деді, –
Алыс емес ол өзі,
Тек бір елу күндік жол, – деді.
Сол елге таман барайық,
Шығарып арман қарайық,
Сөйтіп жерін алайық.
Бер жағында тағы бар
Кеңарал – деген бұл дала.
Елі бір, әне, оңаша,
Жері жақсы, тамаша.
Ар жағында қара тау
Қызылбастың көп еді.
Оңғарса Құдай сапарды
Он бес күнде кетемін,
Бір тәуекел етемін.
Ындыстың алдым кәлласын,
Қызылбас деген халықтың
Көрейін-дағы шамасын.
Тапсырып Аққа кетемін
Көп ноғайдың баласын.

Үндемеді ноғайдың:
«Барамыз», – деп біреуі.
«Жауыма барам», – деген соң,
Ақсақалды қарттардың
Нешесінің кетеді
Түсі қашып реңі.
Қалып, олжа алғандай,
Біреуінің ойы жоқ
Мұнымен бірге барғандай.
Ноғайлының бірқатары
Сонда жауап сөйледі:
– Әй, Нұрадын, Нұрадын,
Жиналып тұрған ноғайдан
Мұның несін сұрадың?
Ноғайдың жері кең, – деді, –
Бетегелі боз бұйрат
Бұл бір жақсы жер, – деді, –
Бұған сыйып жатыр ғой
Байтақ ноғай ел, – деді, –
Қызылбас түгіл, келмейді
Бұл жерлерге қалмақ та.
Бұрынғы өткен ерлерден
Талайы батырған бармақты.
Ноғайлы деген ер атым
Қаншадан болған салмақты.
Қызылбас пен ындысты
Қашырған талай ер еді.
Бұл қызылбас пен ындыстың
Келмейтұғын жер, – деді, –
Атаңнан алдың тағыңды,
Көтерді Алла бағыңды.
Едіге сұлтан ер еді,
Талай жауды қашырған
Ақсүйек, асыл төре еді,
Онан туған сен, – деді, –
«Барамыз», – деп айтпады
Көп ноғайдың біреуі.
Не келеді қолымнан,
Қара сақал ақ болып,
Бір қураған шал – мен, – деді.

Сонда Нұрадын сөйледі:
– Астана халқым, қашаннан
Бақытың артық жасалған.
Атамыз еді Едіге –
«Шаш ал десе, бас алған».
«Дұшпанға кегім кетер, – деп, –
Үстімнен дүбір өтер, – деп, –
Қалмақ пенен қызылбас
Жетелеп бала кетер», – деп, –
Онан туған – мен, – деді, –
Отырып үйде, не етейін,
Тәуекел, жолға кетейін.
Қызылбас деген – байтақ ел,
Кеңітуге сол жерді,
Шамам келсе, жетейін.