Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ақпараттық порталы

Бізден бұрын кім өткен?
Тоқсан түрлі ел өткен,
Үш жүз алпыс ер өткен,
Үш жүз алпыс кісі өткен.
Бірнешесі бек өткен.
Бірнешесі сопы өткен,
Бірнешесі бай өткен.
Әрқайсысы уақытында
Жеті жұртты жебеп өткен.
Қарын салып қыс өткен,
Рақымын салып жаз өткен.
Оң қолына қайшы алып,
Сол қолына шаршы алып,
Кесте тартып қыз өткен.
Сонша мезгіл болғанда
Ноғайлыдан кім өткен?
Он сан ноғай бүлгенде,
Орманбет би өлгенде,
Он екі баулы өзбек,
Өзбек жұртта билеген
Әзімбай патша хан өткен,
Ақылға диқан дана өткен.

Әзімбай патша хан екен,
Ақылға диқан дана екен.
Әзімбай санат патшаның
Жеті ұлының ішінде
Он екі жасар Назымға,
Айттырып оны алуға
Көк етікті келмейді,
Көн етіктіге бермейді,
Әзімбаймен тетелес
Аршахан деген хан екен,
Ақылға диқан дана екен.

Бір күні ерте тұрады,
Беті-қолын жуады.
Нөкерін жиып алады,
Нөкеріне сөйлей қалады.
Сөйлегенде не дейді:
– Ал, нөкерлер, нөкерлер,
Әзімбай ханға баралы,
Оған ақыл салалы.
Обалды неге білмейді,
Дүниені неге көрмейді,
Он екі жасар Назымды
Күйеуге неге бермейді?

Сонша мезгіл болғанда
Аршахан атқа мінеді,
Аңырайтып желеді.
Әзімбай ханның тұсына
Сөйлес қыла қалады.
Жұрт сағынған Әзімбай
Қадамды басып шығады,
Патшаның жүзін көреді.
Бозбаланы жинатад,
Алтын шатыр тіктіріп,
Алтынды көрпе жайдырып,
Бал қымызды құйдырып,
Сусынын әбден қандырып.

Сонда Әзімбай сөйлейді,
Сөйлегенде не дейді:
– Ол, ол болсын, ол болсын,
Жеке басың қол болсын.
Садаққа салған қырық кез оқ
Дұшпанға атсақ мол болсын.
Алтынды бөркің басыңда,
Қырық нөкерің қасыңда,
Арша қалқа, саған жол болсын.

– Әзімбайша ханымыз,
Ақылға диқан данамыз,
Дүниені неге көрмейсіз,
Он екі жасар Назымды
Күйеуге неге бермейсіз?
– Олай да болса, Арша хан,
Бұ тіліңді алайын,
Халқыма жарды салайын,
Қойды баққан құл қалмай,
Ешкіні баққан шал қалмай,
Ақсақ, шошақ таз қалмай,
Мырза, сірә, хал қалмай,
Бәрін жиып алайын.
Сексен үйді тігейін,
Сексен бие сауайын.
Сексен саба толтырып,
Бал қымызды жияйын.
Он екі жасар Назымды
Бір сүйгені бар болса,
Қалың мал алмай берейін.

Сонша мезгіл болғанда
Жылқы ішіне барады,
Сегіз ат ұстап алады.
Сегіз жігітке береді,
Жұртына хабар салады.
Бұл хабарды есітіп
Әр түндіктен жан қалмай,
Қатуланып қамданды,
Жұрт жиылып аттанды.

Бір жасармен бүлініп,
Ақсақ кетіп барады,
Бір аяғын ұзартып,
Аяғы ақсақ жағының
Үзеңгісін қысқартып,
Ақ балдағы белінде,
Қу таяғы қолында,
Әзімбай ханға бармаққа,
Назымға көзін салмаққа,
Он екі жасар Назымды
Қалың бермей алмаққа.

Үкісін жандатып
Шекесіне жабысқан.
Жарамды біткен орыстың
Сырғанақ жылтыр мұздай ғып,
Құйқасын жеп тауысқан,
Арт жағына қараса,
Желкесінен бу шығып,
Маса, сона, көбелек пен
Шыбын-шіркей ду шағып,
Тамағы мен табаны
Арасынан су шығып,
Исін адам көргісіз,
Маңайына адам барғысыз,
Бүкіл итпен жектілер,
Таздар да кетіп барады.
Әзімбай ханға барғалы,
Назымға көзін салғалы,
Он екі жасар қыз Назым
Қалың мал бермей алғалы.

Және тағы, жігіттер,
Бір жосықты адамдар,
Жегі мен құрт екеуі
Мұртына жабысқан,
Кеңсіріктен бергі жерінің
Әкесін қоймай тауысқан,
Шеміршегін жеп тастап,
Мұрны бітіп қалған соң,
Аузына таман ауысқан,
Екі беті бұлтиып,
Мұрындарын бір тартып
Пұшықтар кетіп барады.
Әзімбай ханға бармаққа,
Назымға көзін салмаққа,
Он екі жасар қыз Назым
Қалың бермей алмаққа.

Нағиынан сындар адамдар
Бір жеңінен май ағып,
Мұрынынан боқ ағып,
Байтабасын басып сүйретіп
Құлдар да кетіп барады.
Он екі жасар қыз Назым
Қалың мал бермей алғалы.

Бұ дүниеде құрысқан,
Ілгері жетпей тырысқан,
Ауызында тісі жоқ,
Анда адамның ісі жоқ,
Кемерін қосып тек жатпай,
Араз болған кісідей,
Бір-біріне сөз қатпай
Шалдар да кетіп барады.
Әзімбай ханға бармаққа,
Назымға көзін салмаққа,
Он екі жасар қыз Назым
Қалың мал бермей алмаққа.

Бұ жосынға жоламай,
Құдайым ісін оңдағай.
Бір жағынан бөлініп,
Төрелер мен бозбала
Қатар түзеп жөнелді.
Барқыт камзол үстінде,
Кәмшаттан бөрік басында,
Жасауылдар қасында,
Қарбанады шалбар салақтап,
«Назым қайда, Құдай» деп,
Екі көзі алақтап,
Алтыннан сабы салақтап,
Астында мінген арғымақ
Әсемдетіп ойнатып,
Сегіз өрме қамшымен
Бауырға соғып өкіртіп,
Қазулы жатқан арықтан
Арғымағын секіртіп,
«Назым сұлу қайда?» – деп,
«Алсақ жанға пайда», – деп,
«Мұндай тоты қайда», – деп.
Әзімбай ханға барғалы,
Назымға көзін салғалы,
Он екі жасар қыз Назым
Алла қолға тигізсе,
Көптен жүрген кектерін
Бір минутта алғалы.

Бұ жиылған жамағат
Сексен үйге түседі,
Бал қымызды құяды,
Сексен бие сояды.
Сусыны әбден қанған соң,
Жұрт мас болып алған соң,
«Араласын, – деп, – көпті»
Назымға хабар салады.

Сонша мезгіл болғанда
Пернеменен көрініп,
Құдай берген екі аяқ
Бір басуға ерініп,
Бойын балап керіліп,
Аузынан ішкен шекер бал
Кіндігінен көрініп,
Назым кетіп барады.
Сексен үйді аралап,
Төре менен мырзасын
Бәрін де көріп саралап,
Біріне көзін салмады,
Хабарына алмады,
Жөней де кетіп қалады.

Төрелер менен мырзалар,
Батыр менен шоралар
Әсте артынан қалмайды.
Етегін қыздың жалмай-дүр,
Сонда дағы, жігіттер,
Назым сұлу апаңыз
Алды-артына көзін салмайды.
Атасының алдына
Назымжан барып зарлайды,
Зарлағанда не дейді:
– Бұ жиылған көбіңде
Ат ұстап мінер адам жоқ,
Сонша жаман кісіге
Менің де іздер шамам жоқ.
Сонда атасы біледі.
– Сексен үйдің ішінен
Бір кісіні жаратпай,
Әуре болдың, дүние боқ.
– Әзімбай сынды ханымыз,
Ақылы диқан ханымыз,
Бұ сөзіңе тұрмаймыз.
Ортаңыздан жар іздеп
Сәркардан болдым зар илеп,
Құр хандық болған секілді
Бүгін сойған малыңыз.
Жалғызың Назым мен болсам,
Әзімбай атам сен болсаң,
Назымның мұнда ісі жоқ.
Сексен үйдің ішінде
Өздігінен жол тауып,
Адамдық қылар кісі жоқ.

Әзімбай ханның алдына
Бір төлеңгіт келеді,
Қол қусырып сөйледі,
Сөйлегенде не деді:
– Алдияр тақсыр ханымыз,
Жолыңызға бек құрбан
Малымыз бен жанымыз.
Сөзіме құлақ салыңыз,
Ақ өткелден ары өтсе,
Алты күндік жер өтсе,
Отыз үйлі обыр бар,
Тоқсан үйлі тобыр бар.
Отыз үйлі обырда,
Тоқсан үйлі тобырда,
Айдарына малы жоқ,
Шайнарына майы жоқ,
Қара қасқа аттың күшімен,
Садағының ұшымен
Асырап жүрген ер Қамбар.
Тілегін аның Құдайым
Һәр заманда берген-дүр.
Мұңы бар нашар адамдар,
Алыстан іздеп келген-дүр.
Он екі жасар сол Қамбар,
Иманнан басқа не қам бар.
Патшадан артық басы бар,
Киік пенен құланнан
Осы күнде асы бар.
Жазғаны кедей демесең,
Мұнан артық адам жоқ.
Тез баршы деп айтуға
Менің сізге шамам жоқ.
– Кетші әрмен, төлеңгіт,
Бұ тіліңе ермеймін,
Мақтаған Қамбарды көрмеймін.
Он екі жасар Назымды
Кедейге, тіпті, бермеймін.

Төлеңгіттің сөзіне
Назымжан құлақ салып тұр.
Бойы балқып, жігіттер,
Бір бәлеге қалып тұр.
Үйіне таман барып тұр,
Алтын сандық ашып тұр.
Меруерттен сызай қолға алып,
Қамбарға хатты жазып тұр.
Шыдай алмай Назымжан,
Асық та болып азып тұр.

Ханның басы қыркүйек
Қарашамен қауышты,
Абылай төре дауысты,
Бір түбектің құланын
Атып бір алып тауысты.
Атайын десе, құлан жоқ,
Құлан менен бұлан жоқ.
– Қорлықпенен өткіздім
Мынау қымбат жасымды.
Тыныштықты алмай, дүние боқ,
Отыз үйлі обырдың,
Тоқсан үйлі тобырдың
Тілегін, Құдай, бермедің.
Зарланғанын, Жасаған,
Құдіретіңмен көр-сәна.
Біреуі аштан өлсе де,
Обалы менің мойныма,
Көзінің жасы зарланып,
Төгілер менің қойныма.
Бір түбектің құланы
Шыдамады батырыңның ойынына.
Он сегіз мың ғаламды
Жасатқан сорлы мен бе едім?!
Түн ортасы болғанша
Төсектің үстінде
Көйгөй тартып жылайды-ау.

Таң алакеуім болғанда
Отқа байлаулы
Қара қасқа тұлпары
Жерді де тарпып тұрмайды.
Қара қасқа атқа мінеді,
«Иә, Құдай» деп жөнелді.
Ұршық майы бұлтылдап,
Тұяқтан оты жарқылдап,
Бөкендей шаңы бұрқылдап,
Шақпақ оты жарқылдап,
Найзаның ұшы жарқылдап,
Азулары жарқылдап,
Ауыздықпен алысып,
Ұшқан құспен жарысып,
Алты қырдан өтіп тұр.
Алты күндік жер екен,
Күн шығардың алдында
Ақ өткелге жетіп тұр.

Алтынды бөркі басында,
Қырық нөкер қыз қасында,
Алтын шәйнек қолында,
Дәретке Назым келіп тұр.
Келе жатқан Қамбарды
Назым сұлу көріп тұр,
Оның Қамбар екенін
Тұлғасынан біліп тұр.
Ақ өткелден өтеді,
Көрініп тұрған Назымға
Бір қайырылмай кетіп тұр.

Сонда сұлу сөйлейді,
Сөйлегенде не дейді:
– Хан сүйекті Қамбар-ау,
Қара атыңның мойнында
Өкпе-бауыр жал бар-ау,
Біздікіне түсе кет.
Қант пен мейіз шай бар-ау,
Сен жегендей май бар-ау,
Дәмі тәтті бал бар-ау,
Бір кісіні күткендей
Аллаға шүкір жай бар-ау.
Қыздың айтқан сөзіне
Қамбар құлақ салмады,
Бұрылып оған бармады.
Барайын деп көңіл қылса да,
Артында қалған,
Асырап жүрген жамағат,
Бейшаралар зарлайды.
Олардың аштығы
Қамбардың есінен қалмайды,
Сөйтіп жөней береді.

Қамбардан күдер үзген соң,
Үйіне Назым барып тұр,
Ғазын оқып алып тұр.
Жеті ағасының қатынын,
Жетеуін бірдей шақырып,
Алтынды айна қолға алып,
Өз көркіне өзінің
Есі кетіп ауып тұр.

Кіші бесін болғанда
Алпыс құлан астында,
Тоқсан құлан жанында,
Келеді Қамбар ыстықтап,
Астындағы қара аты
Азуын басып алақтап.
Келе жатқан Қамбарды
Назым көріп жүгіріп,
Ақ өткелдің аузында
Алтын шатыр келтіріп,
Алтын көрпе жайдырып,
Бал қымызды құйдырып,
Жібектен өрмек құрдырып,
Назым сұлу келіп тұр.

Қамбар жақын келген соң,
Қамбарға сұлу сөйлейді,
Сөйлегенде не дейді:
– Хан сүйекті Қамбар-ау,
Қара атыңның мойнында
Өкпе-бауыр, жал бар-ау,
Біздікіне түсе кет.
Қант пен мейіз, шай бар-ау,
Дәмі тәтті бал бар-ау,
Бір кісіні күткендей
Аллаға шүкір жай бар-ау.
Жалаңбұт өскен заңғар-ау,
Батыр да болсаң жаным, сен,
Бұ сөзімнің ақырын
Ақылың салып аңғар-ау.
Үстіңде бүгін жарғағың,
Бұтыңда бүгін шалбарың,
Қайырылмасаң, қайырылма,
Бір қайырылар күн бар-ау.
Сен кедейге сақтаулы
Ақ төсімнің үстінде
Жан тимеген жай бар-ау.

Қайырылып бермен кел, кедей,
Жүзімді менің, көр, кедей.
Қаламменен жазылған
Қарақат көзді қасым көр.
Қолыңа майда етпесе
Жібекті көр де шашым көр.
Алтыннан соққан зер көрдің,
Түймесін көр де басым көр,
Меруетті көр де тісім көр.
Алтынды шатыр ішінде
Ғажаптап көрген ісім көр.
Жер үстіне қар жауса,
Қарды көр де етім көр.
Қар үстіне қан тамса,
Қанды көр де бетім көр.

Қайырылып Қамбар келеді,
«Қарашы әне айласын,
Келетұғын жолыма
Өрмек құрып тоқтатып,
Кедейлерге жоқтатып,
Әзәзіл боп бұ жерде
Азғыруға тұрғанын.
Мен бүйтейін бұған», – деп
Қолына алды қылышын.
Тоғыз құлаш өрмегін,
Жібектен қылған ермегін
Семсермен турап салады.
Қырға таман барады,
Бара тағы сөйлейді:

– Әзімбай ханның қыз Назым,
Он екі жасар сен, Назым.
Жас басыңнан жар іздеп,
Күдерің менен үз, Назым.
Мені неге шақырдың,
Мырзаға тисең болмай ма,
Мырзалар сені алмай ма?
Мен кедейге тигенмен
Не табарсың, бейшара.
Алтынды шатыр менде жоқ,
Мамықтан төсек менде жоқ,
Алтынды көрпе менде жоқ,
Ақ орда үй менде жоқ.
Қорлықпен өтер күніңіз,
Босағамда отырып,
Құлан менен бұланның
Сирағын жиып өлерсіз.

– Базардан келген топты хан
Сандық ашқан кілтісің.
Ақылың бар ма деуші едім,
Неткен ақымақ жігітсің,
Көңілің маған толмай ма,
Жаманды Құдай оңдай ма.
Алтынды шатыр нетейін,
Мамық төсек нетейін,
Алтынды көрпе нетейін.
Босағаңда отырып,
Атып келген құланның
Өкпесі мен бауырын жеп,
Сорпасын ішіп өтейін.

Сонда Қамбар сөйлейді,
Сөйлегенде не дейді:
– Әзімбай ханның қыз Назым,
Азырақ сабыр қыла тұр.
Аузы кәпір демесең,
Мақия деген хан еді,
Ақылға диқан хан еді.
Өзі билеген жұртынан
Көп ел іздеп аралап,
Қыз таппай жүр еді.
Сонша мезгіл болғанда
Бұ жол сені есітіп,
Он екі мың қол жиып,
Екі мың ләшкер көп жиып,
Жұртыңды сенің қорқытып,
Сені тартып алуға
Әзімбай ханға келер ол
Сонда жұртың сасқанда,
Хабарды жұртың бір берер.
Сол хабармен аттанып
Желе бір жортып келермін,
Он екі мың ләшкердің
Сыбағасын берермін.
Бәтуа болса, Назымжан,
Сол мезгілде көрермін.

Сөйтіп Қамбар кетеді,
Назымға тоқтау түседі.
Жүз отыз құлан теңдеулі
Ауырламай тұрғаны
Желе де басып барады.
Алдынан қашқан түлкіні
Соғып та алып жүреді.

Сонша мезгіл болғанда
Мақия деген хан екен,
Ақылға диқан хан екен.
Кәпір деген жұртынан
Қыз жаратпай жүр екен.
Жаратқан соң, ағалар,
Құдайым берер нәсіпті,
Жас балаға шабарлар
Қыла-дүр кім бесікті.
Ноғайлының жұртында
Назымжан бар деп естіпті.
Он екі мың қол алды,
Екі мың түйе пұл алды.
Сонша мың ләшкер кәпірлер
Ноғайға таман жол алды,
Қару-құрау мол алды.
Аттанып жатқан мезгілде
Келменбет деген кәпірдің
Шешені бірге жол алды.

Мақия ханға сөйледі,
Сөйлегенде не деді:
– Мақия сынды ханымыз,
Ақылға диқан данамыз,
Жолыңызға бек құрбан
Малымыз бенен жанымыз.
Қырық қара көк атпенен
Бес түйеге діллә артып,
Жолдаспенен барыңыз.
Әзімбай ғаріп барайын,
Қырық қара көк ат пенен
Бес түйеге артқан ділләні
Қарғыбау үшін берейін.
Қанша қалың мал керек,
Есептеп хатқа салайын.
Ел арасын жау қылман,
Татулықпен алайын.
Келменбеттің айтқанын
Ханы қабыл көреді.
Сұрағанның бәрін де
Заманда тауып береді.

Аралары бұлардың
Қырық алты күндік жол екен,
Отыз бес күнде келеді.
Ордасының тұсынан
Сөйлес қыла қалады.
Жұрт сағынған Әзімбай
Қадам басып шығады.
Алтын шатыр тіктіріп,
Алтын көрпе жайдырып,
Бал қымызын құйдырып,
Сусыны әбден қанған соң,
Мас боп бұлар алған соң,
Әзімбай ханың сөйледі:
– Ол, ол болсын, ол болсын,
Жеке басың қол болсын.
Садағыңа салған қырық кез оқ
Кәпірге атсаң мол болсын.
Сапар қылып жүріпсіз,
Батыр, саған жол болсын.
Қай патшаның ұлысың,
Қай шарбағының гүлісің,
Қай мәнзелден боларсың,
Қанша жерге барарсың?

Келменбет сонда сөйледі:
– Алдияр тақсыр, ханымыз,
Сөзіме құлақ салыңыз,
Айтқаныма наныңыз,
Бізді бір қабыл алыңыз.
Мақия деген хан еді,
Нәсілі кәпір демесең,
Өзіңдей-ақ хан еді.
Өз билеген жұртынан
Қыз жаратпай жүр еді.
Имансыз адам дүниеде
Көп күнәні жиыпты,
Кеудесіне мұндардың
Шайтан лағин ұйыпты.
Әділ патша ханымыз,
Назым сұлу қызыңыз
Құлағына ұйыпты.
Асық болып байғұстың
Жүрегі жанып-күйіпті.
Сол себептен, тақсыр хан,
Біразырақ тартұрмын.
Келменбет сынды құлыңыз,
Жарлығыңызға ынтық боп,
Бұ бейшара құлыңыз
Қол қусырып тұрыпты.

Бұ көрінген асылды
Қарғыбау үшін алыңыз.
Артыңдағы қалың мал
Есептеп хатқа салыңыз,
Әміріңізше, тақсыр хан,
Біздің бір қолдан алыңыз.
Жөні болса сонан соң,
Назым бір сұлу қызыңды
Мақия ханға беріңіз.

Жұрт билеген Әзімбай
Дүние малға қыз жығып,
Көңілі кетті бұзылып.
– Діні басқа демесем,
Құдайдың бұ да пендесі,
Осынша малды алайын,
Назымды бұған берейін.

Бұ сөйлескен кеңесін
Әзімбай ханның кенжесі
Алшора сұлтан есітті.
Қатуланды, қаттанды,
Қаһарланып аттанды,
Арғымағын мінеді,
Сақырлатып оқ тартып
Шатырға жетіп келеді.
Қаһарланып Алшора
Ханыңа сөйлес береді:
– Көкірегіңді кенейсің,
Ақылдаспай не дейсің?
Ортада жалғыз Назымды
Кәпірге неге теңейсің.
Мұсылмандық жоқ болса,
Өз басыңда ерік болса,
Бұлайша неге сөйлейсің?
Сақалың күзеп алайын,
Алжыған берсек, не дейсің?

– Ол, ол болсын, ол болсын,
Жеке басың қол болсын.
Садаққа салған қырық кез оқ
Кәпірге атсаң мол болсын.
Мұнда келіп түскен құл,
Көңілің сенің өскен құл,
Келменбет, саған жол болсын.

Келменбет тұрып сөйледі:
– Қой, қой, бала, қой, бала,
Құрмандығың сой, бала,
Назым бір сынды сұлуды
Мақия ханға бер, бала.
Әгар шынды бермесең,
Он екі мың қол келер.
Сонша әскер мол келер,
Аламын деп сол келер,
Өзіңді ұстап алар ол,
Жас теріге салар ол.
Сені де бүйтіп қойған соң,
Ардақтаған аруыңды
Назым бір сынды зарлыңды
Тегін де олжа қылар сол.
Ат көтіне мінгізіп,
Зорлықпенен алар сол.

Алшора сынды батырың
Бұл сөзіне күйінді,
Етек-жеңін жиынды.
– Кетші әрмен, Келменбет,
Бұ сөзіңе ермеймін,
Айтқаныңа көнбеймін.
Қатты соғыс қылмастан,
Күйеу демен жаным барында,
Кәпірге, тіпті, бермеймін.

Садағына қол салды,
Қозы жауырын оқ алды.
Келменбетке жар болған
Қырық жолдасын көрген соң,
Сыбағалы оқтарын
Аямай-ақ береді,
Алшора сынды батырың
Келменбетке таман келеді.
«Бермен келші сен, құл» деп,
Құлағын кесіп алады.
– Қойға келген бәледен
Тоқты мен қошқар садаға,
Басқа келген бәледен
Құлақ-мұрын садаға.
Маған жетер атағы,
Мақияға сәлем де:
Оған деген сақтаулы,
Қамбарым бар мақтаулы,
Құдайым өзі жақтаулы.

Келменбет сынды шешенің
Адамдарға таң болып,
Бір пормылы жан болып,
Тұла бойы қан болып,
Қалталақтап жөнелді.
Жолындағы дариядан
Жердей басып өтеді,
Қысылғаны сол құрлы.