Абайдың музыкалық мұрасы
Бізге жеткен Абайдың әндері мен күйлері
Абайдың күйлері
Торыжорға
«Торыжорға» күйіне түсініктеме
Күйді жеткізуші – Ғайса Сармурзин. Күй алғаш АСҚ жинағына жарияланған. Бірақ жинақта: «Ғайсаның Абай ауылында тұратын Оспан деген жылқышы күйеу баласы ақын ел-жұртты аралағанда атқосшы болып бірге жүреді екен. Оспан домбыраны жақсы тартқан және Абайдың әндері мен күйлерін ақынның өз орындауында тыңдай жүріп, оның «Торжорға» күйін көкейінде тұтып қалса керек. Ал күйдің шығуына мына бір оқиға себеп болады. Абай таланты бас идірген Дәке деген дәулетті бір адам ақынды құрметтеп, ат сыйлайды. Жорғаның көз тартар сұлулығы мен әсем жүрісіне сүйсінген Абай бірден-ақ оған «Торжорға» деп ат қояды. Осы шағын эпизод М.Әуезовтің «Абай жолы» романында суреттелген. 1924 жылы Оспан үйінде қонақта отырғанда үйреніп алған. Бұл күйді Ғайсағаң (Сармурзин) содан бері жадында сақтап келіп, бүгінгі ұрпаққа жеткізіп отыр» деген күй тарихына қатысты жылдары салыстырылмаған күйде, қисынсыздау дерек берілген.[11, 72. 82]. Және бұл күй тарихы кейінгі жинақтарға да осылай енген.
Біріншіден, Абай күйін жеткізген Оспанның Ғайсаға ешқандай туыстық қатысы бар деп айтылмайды. Екіншіден, Абай мен Ғайсаның
заманының арасында салыстыруға келмейтін аралық жатыр. Ғ.Сармурзин 1904 жылы туған. Оның күйеу баласы кемінде 25–30 жыл кейін туу керек. Сондықтан мұны АСҚ жинағында кеткен
қателіктердің бірі деп түсінеміз.
Ал күйдің дүниеге келуі жайында Уәли Бекенов «Абай» журналына берген мақаласында былай деп жазады: «Торжорға» күйін Ғайса Сармурзин өте ертеректе Оспан деген кісіден үйренген. Ол да домбырашы екен. Абайдың жылқысын бағып, атқосшысы болған. Ел арасындағы сауық кештерде мынау Абай ағамыздың «Торжорға» атты күйі еді деп, домбырасын құйқылжытып тартып, тыңдаушысын баураған. Бұл күйдің шығу тарихы былай айтылады.
Абайдың сүйікті ұлы Әбдірахман әскери артиллерия академиясына оқуға түскен жылы қатты сырқаттанып, бұрынғы Верный қаласындағы ауруханада жатқан кезінде оны күтуге Абай кіші баласы Мағауияны жіберді. Мағауия бірде ұлы жүздің Дат деген адамына кездеседі. Абайдың баласының осында екенінен күні бұрын хабардар Дат оған бірден үйіріліп, құрмет көрсетеді де, кетерінде астындағы торы жорғасын сыйға тартып, үлкен өтініш жасайды.
Еліңе ала бар. Абай ағамызға жасаған сыйым болсын. Ұлы жүздің бір жігіті сәлемдемеге жіберген бір тайы еді деп ала кеткін.
Сөйтіп қоярда-қоймай жүріп торы жорғаны Мағауия арқылы Абайға жолдайды. Бұл жөнінде «Абай жолы» романында айтылған. «Торжорға» күйі атына сай, тұлпар түлігіне арналған тартымды туынды. Абайдың:
Тығылмай әм сүрінбей, жүрсе көсем,
Иек қағып, еліріп басса әсем.
Шапса – жүйрік, мінсе – берік, жуан, жуас,
Разы емен осындай ат мінбесем.
Аяңы тымақты алшы кигізгендей,
Кісіні бол-бол қағып жүргізгендей… – деп жырлағанындай, «Торжорға» күйі әуендік ырғақ иірімдерінің әсем саздылығымен, музыкалық суреткерлігімен, бейнелеу толқындарының нақтылығымен ерекшеленеді. Ол соль мажор тонында орындалатын, әсем өрнекті, жүрдек, ойнақы шертпе күй. Шығарма ырғағында тайпалған ат жүрісі, әсем жорғаның екпін бейнесі шебер суреттелген» [88, 189-190],– деп күй тарихы мен табиғатына, оның музыкалық ерекшелігіне сипаттама береді.