Сексен бірге жас келіп,
Әрнемеден жасқандық.
Кәрілік деген тақымдап,
Өлім қалды жақындап,
Суырылып сөз келді,
Жамбыл сынды қартыңнан.
Мұнша жасқа келгенде,
Не көріп, не білгеннен,
Бір ауыз сөз айтылмай,
Қалса – үлкен мін ақынға.
Жақсы, жаман десең де,
Өрнек болсын артымда.
Жасым болса жетіп тұр.
Мезгіл болса өтіп тұр.
Ұлғайған бұл шағымда
Қуат болса кетіп тұр.
Айтар сөзім мұңыма,
Құлақ салғын мұныма!
Сексен бірге жас келіп,
Шығар-шықпас ес болып,
Қария болған шағымда
Тайдырма маңдайдағы бағымды.

Артта қалған сөзім бар,
Сөзімді айтар кезім бар.
Ел ішінде жақын бар,
Кімді жұтпас қара жер,
Ақылыңмен ойлай бер.
Ойы жеткен кемеңгер,
Жамбыл өлмей жүргенде,
Сөзі бекер демеңдер.
Жамбыл айтты қиссаны,
Өлең десе Жамбылың,
Қанат байлап ұшады.
Біз түгілі алмады
Құдайымен сөйлескен
Әзіреті Мұсаны.

Неше түрлі ел өтті,
Неше түрлі жан өтті,
Жұрт билеген хан өтті.
Не батырлар ол өтті,
Не шешендер, би де өтті.
Білегі жуан балуан
Білексіз де өтті дүниеден.
Тілдерінен бал тамған,
Жорға, жүйрік майталман,
Шешен де өтті дүниеден.
Иегіне түк жұқпай,
Көсе де өтті дүниеден.

Ел шетінің қорғаны,
Жау бетінің айбары,
Сауыт, сайман асынған,
Ерлігін жаннан асырған,
Батыр да өтті дүниеден.
Ойы үрия асылдан,
Сөзі бұлақ тасыған,
Ақын да өтті дүниеден.

Замана деп толғанған,
Ел қайғысын қолға алған,
Абылайдың алдында
Сөзін айтқан болжаудан,
Бұхар жырау о да өтті.
Шернияз бен Шортанбай,
Дулат пенен Сүйінбай –
Сөздерін айтып құйындай,
Олар да өтті дүниеден.

Осыларға ойланып көз жіберсем,
Өлім деген маған да жақындады.
Ой жіберсем соларға,
Сексеннен ары жасадым.
Бет алғанның бәрін де,
Артыма тастап асадым.
Естіген ел, ұрпақтар,
Өзім менен сөзімді
Алдыңа жайып тастадым.

Сөз сөйледі Жамбыл қарт бәріңізге,
Жасың менен аралас кәріңізге.
Күнде өтіп күні біткен бара жатыр,
Біз өлмейтін солардан дәріміз бе?

Сөз сөйледі Жамбыл қарт халқыңызға,
Үлкен кіші, халайық, жалпыңызға.
Өлгенде мұны ала кетпейін деп,
Жаздырып тастап барамыз артымызға.
Қаза жетіп, дүниеден өтіп кетсем,
Алғыс айта жүрерсіз кәріңізге,
Қата болса сын тақпас қартыңызға.

Замана жайы – терең сыр,
Замана жайы– бітпес жыр.
Көз жіберсек өткенге,
Жыл артынан жыл қуып,
Шежіре болып жеткенге.
Ай көре алмай аспаннан,
Күн көре алмай өмірден,
Қайғы кетпей көңілден,
Еңіреген, егілген.
Қаһар көріп хандардан,
Білек көріп бектерден,
Байдан қамшы, тепкі көріп,
Быт-шыт қылып үздірдің.
Қамшы көріп билерден,
Қалың қауым иленген.

Халықты басқан Қаратау,
Бұл бір заман қысымы.
Жаңылдырған есінен,
Айрылдырған күшінен,
Ажыратқан түсінен,
Азап түспей үстінен.
Мына бүгін қарасаң,
Елге жарық күн туды,
Күн емес-ау, нұр туды,
Ер талабы шарқ ұрды,
Еңбекші, жалшы-кедейдің
Мерейі жаннан артылды.
Қол жеткендей бұлтқа,
Өмірдің алып кілтін,
Кеңестен сөз сөйледі.
Өнері асты ел билеп,
Ел жақсысы менмін, –деп
Жүргендер тең келмеді.
Бай, жуанды жаныштап,
Жойып жатыр аластап,
Күн сайын күші өрледі.

Таянарға таяқ жоқ,
Шіренерге тірек жоқ,
Тіленерге тілек жоқ,
Сыбанарға білек жоқ,
Кеудесінде жүрек жоқ.
Бір кезде қор болып езілдің,
Еңбегіңді жуанға еш қылдың.
Таяғын жеп байлардың,
Еңбегіңді өзің еш қылдың.

Күреске, іске құралды,
Қуатты, күшті бел болып,
Қаптаған қалың ел болып,
Қолына Қызыл Ту алды,
Ерікті өз алдыңа ел болып,
Жылаған жалшы қуанттың.
Жамбыл қартың қозғалды,
Оқы, міне, сөз қалды!
Адыра қалып ескі заң,
Жаңа мизам басталды.
Жаңалықтан кім құр қалды.
Әйел, еркек бірдей боп,
Саналы жерден үлгі алды.
Толып жатқан көп ұлт,
Қатардан бірігіп орын алды.
Терезесі тең ел боп,
Өткен күні болды ұмыт.
Жамбыл қартың сөйлесін,
Жаңа күймен төселіп.
Ұрпақтарым тыңдасын,
Сендер де менің сырласым,
Ақын бір толғап жырласын.

II

Сонау сұмырай заманда,
Қазақтардың ішінен,
Хан шығыпты басынан.
Не жуандар, мықтылар
Кетпепті оның қасынан.
Үйреткен ісі сол болды:
Елді шабу, жұрт талау,
Күнде сүргін, күнде жау –
Кәсібі еді жасынан.
Жан бұзбаған сөздерін,
Қырын келген кісіге
Қадаған олар көздерін.
Әрбір жерден қан шығып,
Таластырған сөздерін.

Мәртебем артық болсын деп,
Біріне-бірі жанасып,
Қара тер боп сабылып,
Ағашы оқтай қаласып.
Адамы болса жиып aп,
Ұрыс шығарып қасынан,
Бір ауыз сөзге таласып,
Қырықпышақ боп қырылысқан.
Қысым көрген, қырылған,
Таланған да шабылған,
Сорлы қазақ халқы еді,
Көше қонып, мал баққан.
Момын жүріп, жай жатқан,
Еліміздің салты еді:
Өнер, білім елде жоқ,
Күштілерге пенде боп,
Жүрген елдің қалпы еді.

Ат десе, атады,
Шап десе, шабады
Қараңғылықта өскен бұқара.
Қараңғы өскен халыққа,
Басшы болар көсем жоқ,
Ел бастайтын шешен жоқ,
Күш қуатқа жігер жоқ,
Бүйткен қазақ
Ақылды қайдан таппақ.
Қазақ деген ел едің,
Жапанда жатқан жан едің.
Талапты іске ұмтылмай,
Малды жүрдік өсіріп,
Үйде жаттық көсіліп.
Ештеңемен ісі жоқ,
Бұл қалай дейтін кісі жоқ,
Дүниемен ісі жоқ.
Жалшыға мал бақтырып,
Жақсы бақса жақтырып,
Жаман бақса зарлатып,
Көтіне қазық қаққызып,
Өзі шықпай үндері
Жалаңаш шекпен етінде,
Секпілі бар бетінде,
Қайтеміз деп дірдектеп,
Бай-манаптың көтінде,
Жан сақтамас секілді
Қорлық көрді мұндай боп,
Дүниеден жұрдай боп,
Сүйектері қырдай боп…
Шалап, сарсу бар асы,
Қатыны мен баласы,
Байға жұмыс қылады.
Қылмайын десе, шара жоқ.
Барып шашын жұлады,
Үлкен ойран қылады.

III

Николай дуан салдырды,
Жақсыларың қайда деп,
Ығай-сығай, бай, бек, манап,
Шақыртып бәрін алдырды.
Шен, тонменалдап оларды,
Елге бүлік салдырды.
Бай менен бек жуанның
Николай сөзін қоштады.
Мизамды сонда бастады,
Кедейді былай тастады,
Шаруаны бір қолмен жасқады.

Малайлар жүрді жыласып,
Қайғы кетті ұласып.
Жуандардың кәсібі –
Сайлауға шықты таласып,
Кедей-кемтар, сорлылар
Есінен қалды адасып,
Күштілердің үгіті
Хандармен жүрген таласып,
Күші жетпес пе таласып.

Байдың сөзі пұл болған,
Жалшы-кедей құл болған,
Сөйлеуге жоқ шарасы.
Теңдікке жетпеген.
Бай, манаптың қорлығы
Өлсе де естен кетпеген,
От жақтырып, мал баққызып,
Ақысын да бермеген.
Жүгіріп барса ұлыққа,
Ит келгендей көрмеген.
Солай жүріп күн көрген,
Жалпы кедей сорлының
Бір айтқаны келмеген.
Ата-ананың ұлы боп
Сайлауға кеп таласқан,
«Кигіземін жейдені,
Саламын жанға теңгені,
Менің сөзім тастама,
Нағыласың өңгені…» –
Десе кедей көнгені.
Баста ерік жоқ ол сорлы,
Амалы жоқ көнгені!

Кедейде шара жоқ,
Өмірінше құл болған.
Үндейін десе амал жоқ,
Байдың сөзі пұл болған.
Күресерге күйі жоқ,
Ойласарға ойы жоқ,
Жарлы күні немене.
Мінейін десе аты жоқ,
Көңілінде шаттық жоқ,
Киейін десе киім жоқ,
Басында еркі жоқ,
Сандалып жүрген ол сорлы,
Өмірінше құл болып, еркі жоқ.
Ішейін десе асы жоқ,
Ауырып тұрған кісідей,
Бүтін болған есі жоқ.

Кім болса сол жетелеп,
Сайлау жерге төтелеп,
Сол сайлау шары өткенше,
Жүреді оны мәпелеп.
Сайлау шары өткен соң,
Жөн тартады төтелеп,
Даулы болса байлармен,
Барар жүгіріп болысқа.
Өзі сайлаған «танысқа»,
Таныс енді танымас,
Теңдік тимей олардан,
Селсоқ болып қайтады.
Байдың жайын айтайын,
Пара берсең, қостаған,
Бермесең сен пара,
Ісіңді бекер тастайды.

Болысқа барса шағыммен,
Есінен барса адасып –
Бидің сөзінен шықпа деп,
Билігі оның нұсқа деп,
Нығап жаман тастайды.
Кететұғын жері жоқ,
Көкіректе шері көп,
Ақсақал болса болысың.
Ыңғайына тартады.
Байдан асу қайда бар,
Кедейге одан қайыр жоқ,
Не жақсылық артады!
Қарсы келсе бұған да,
Болыс жақтан шығады.

Бәрі айналып келгенде,
Кедейді байға жығады:
«Ақсақалға тілің тиді деп,
Ат, шапан кисем айыпқа,
«Жалғыз атың тартқын деп,
Үстіне шекпеніңді жапқын деп», –
Алартпай сөйле көзіңді
Шалмай сөйле сөзіңді!
Бұл қылығың қоймасаң,
Жоғалтармын көзіңді!
Тілің жаман бір итсің,
Жақсыдан жамқанып,
Тіліңді байға тартпайсың,
Жалғыз атың тартылды.
Есіркесе береді,
Қаһарланса алады!»
Кедей сорлы құтылмай,
Бұл қорлығын көреді
Мұнысына да көнеді.
Баласыз болып бұл сорлы,
Адасып бұлай жүреді.
Көрген күні күн емес,
Талай қорлық ол көрген,
Көргені жалғыз бұл емес.

IV

Бай-манаптың бәрі де,
Елді жеп бай болған.
Арамдықпен ой толған,
Салық салып алғаны –
Елден жиғаны қой болған.
Әбден байып алған соң,
Қатын алсам деп ойланған.
Жалғыз қатын үстіне
Тағы бір қатын алайын.
Қалың малды шашып алады,
Шақыртып оны алады.
Шақыртқан соң келеді,
Қорыққаннан береді.
Тағы қатын аламын деп,
Қалың малды
Ел мойнына саламын деп,
Берсе де аламын,
Бермесе де аламын.
Егер бермесе,
Баста бүлік саламын.

Қатын төртеу-бесеу болғанда,
Мейманасы толғанда,
Бір қатын төркініне қашады.
Абиырын ашады.
Қашса дағы қоймайды,
Не өзін, не малын деп,
Съезд қылар байың кеп.
Шақыртып алды қатынды,
Ояз билік қылады.
Көзінше берер бақыртып.
Қатынның кетер жері жоқ,
Сөйлесерге кері жоқ.

Жылай-сықтай жүреді,
Иттің күні көргені,
Тезек – оның тергені.
Бұзау, қозы бақтырып,
Сондай қорлық көргені
Жалаң аяқ, жалаң бас,
Киімі жоқ басында.
Дудардай боп қара шаш,
«Обалым сені жібермес,
Екі ай болды бір түні
Қасыма кеп кетпедің.
Жіберсең де өлтіріп,
Қылығыңа жараса айтқаным.
Тірідей қорлық тартқаным…
Обалым сенің мойныңа,
Шақырып ап ағасын.
Қара табан күң қылып,
Отын, суға салғаны.
Көп қатынның ішінде –
Теңгермейді өзімді,
Көрмеді қабыл сөзімді.
Қорлықтан басқа күнім жоқ,
Жұмсаудан басқа түгі жоқ,
Қарсы айтар шамам жоқ,
Тыныштық, тыным маған жоқ.

Жұмыс болды қылғаным,
Жусан болды жиғаным.
Көзің ашылмасын, ағатай,
Қызыл шоқтың үстінде,
Ұстап беріп кісіге,
Бұ да сенің қылғаның
Сенен болды бұл күнә
Мені малға сатқаның.
Жұмыспен малды бақтырып,
Білдің бе мұны Құдай ұрғанын.

Мені мұнда жылатып,
Даусымды жаудай бұлатып.
Мақұл ма үйде жатқаның?
Жалаң аяқ, жалаң бас,
Бір жағынан қарным аш.
Обалым сенің мойныңа –
Алған малға болдың мас!
Тентіреп жүріп өлермін,
Бұл қорлыққа қайтіп көнермін.
Бұл қылығын қоймаса,
Талапкердің бірімен кетермін.

Мұнан жаман күйім жоқ,
Үстімде оңды киім жоқ,
Жылай-жылай үнім жоқ,
Қатты айтуға тілім жоқ.
Егер де қатты айтсам,
Көретін тірлік күнім жоқ.
Жібермесін обалым,
Ұстап берген әкем мен ағамыз
Қайтсек бұған жағамыз.
Обалың менің мойныңа
Кетті біздің бағамыз?!

Ұлыққа барсам жүгіріп,
Онан да шықтым түңіліп,
Жас келеді көзіме,
Ұлығың қошемет қылды өзіне,
Қайтадан байлап берді ғой,
Бұрынғы келген жеріме.