Сексен бірге жас келіп,
Әрнемеден жасқандық.
Кәрілік деген тақымдап,
Өлім қалды жақындап,
Суырылып сөз келді
Жамбыл сынды қартыңнан.
Мұнша жасқа келгенде
Не көріп, не білгеннен
Бір ауыз сөз айтылмай
Қалса – үлкен мін ақынға.
Жақсы, жаман десең де,
Өрнек болсын артымда.
Жасым болса жетіп тұр.
Мезгіл болса өтіп тұр.
Ұлғайған бұл шағымда
Қуат болса кетіп тұр.
Айтатын бір сырым да,
Құлақ сал, жұрт, мұныма!

Сексен бірге жас келген,
Не заманды бас көрген,
Солар арқау жырыма.
Артта қалған сөзім бар,
Сөзімді айтар кезім бар.
Кімді жұтпас қара жер,
Ақылыңмен ойлай бер.
Ойы жеткен ой тігер,
Жамбыл ақын сөйлеген,
Сөзді бекер демеңдер.
Жамбыл айтты қиссаны,
Өлең десе Жамбылың
Қанат байлап ұшады.
Неше түрлі ел өтті,
Неше түрлі жан өтті,
Жұрт билеген хан өтті.

Тілдерінен бал тамған,
Жорға, жүйрік майталман,
Шешен де өтті дүниеден.
Иегіне түк жұқпай,
Көсе де өтті дүниеден.
Ел шетінің қорғаны,
Жау бетінің айбары,
Сауыт, сайман асынған,
Ерлігін жаннан асырған,
Батыр да өтті дүниеден.
Ойы дана асылдан,
Сөзі бұлақ тасыған,
Ақын да өтті дүниеден.

Замана деп толғанған,
Ел қайғысын қолға алған,
Абылайдың алдында,
Сөз сөйлеген болжаудан,
Бұхар жырау о да өтті.
Шернияз бен Шортанбай,
Досқожа мен Нысанбай,
Дулат пенен Сүйінбай –
Сөздері жел-құйындай,
Өтті еңіреп олар да.
Жақсы да өтті дүниеден,
Жаман да өтті дүниеден…

Ой жіберсем соларға,
Дүниеде анық өлмегім,
Артта қалсын өрнегім.
Сексеннен ары жасадым,
Кездескеннің бәрін де
Артқа тастап басамын.
Естіген ел, ұрпақтар
Аңыз қыла жүрсін деп,
Арнаулы жыр тастадым.
Сөйледі Жамбыл бәріңе,
Жасың менен кәріңе.
Өзге өлгенде дүниеден,
Біз өлмейтін дәрі ме.

Сөйлейді Жамбыл халқына,
Үлкен, кіші – жалпыңа.
Өлгенде ала кетпеуге,
Қалдырдым өз артыма.
Қаза жетіп көз жұмсам,
Айтар алғыс қартына.
Замана жайы – терең сыр,
Замана жыры – бітпес жыр.
Көз жіберсек өткенге,
Жыл артынан жыл қуып,
Шежіре боп жеткенде.

Ай көре алмай аспаннан,
Күн көре алмай өмірден,
Қайғы кетпей көңілден
Еңіреген, егілген,
Қаһар көріп хандардан,
Білек көріп бектерден,
Тепкі көріп байлардан,
Қамшы көріп билерден,
Қалың қауым иленген.
Халықты басқан Қаратау,
Бұл бір заман қысымы.
Жаңылдырған есінен,
Айрылдырған күшінен,
Ажыратқан түсінен,
Азап түспей үстінен…

Мына бүгін қарасаң,
Елге жарық күн туды,
Күн емес-ау, нұр туды,
Ер талабы шарқ ұрды,
Еңбекші, жалшы-кедейдің
Мерейі жаннан артылды.
Қол жеткендей бұлтқа
Өмірдің алып кілтін,
Кеңестен сөз сөйледі.
Өнері асты ел билеп,
«Ел жақсысы менмін», –деп
Жүргендер тең келмеді.
Бай, жуанды жаныштап
Жойып жатыр аластап,
Күн сайын күші өрледі.

Күреске, іске құралды,
Қуатты, күшті бел болып,
Қаптаған қалың ел болып,
Қолына Қызыл Ту алды,
Ерікті өскен ел болып,
Жылағаның қуанды.
Жамбыл қартың қозғалды,
Оқы, міне, сөз қалды!
Адыра қалып ескі заң,
Жаңа мизам басталды.
Әйел, еркек бірдей боп,
Саналы жерден үлгі алды.
Толып жатқан көп ұлт,
Терезесі теңеліп,
Өткен күні болды ұмыт.
Жамбыл қартың сөйлесін
Жаңа күймен төселіп.
Ұрпақтарым тыңдасын,
Сендер де менің сырласым,
Ақын бір толғап жырласын.

II

Сонау сұмырай заманда,
Қазақтардың ішінен
Хан шығыпты тасыған.
Не жуандар, мықтылар
Кетпепті оның қасынан.
Үйреткен ісі сол болды,
Елді шабу, жұрт талау,
Күнде сүргін, күнде жау –
Кәсібі еді басынан.

Жан бұзбаған сөздерін,
Қырын келген кісіге
Тіккен олар көздерін.
Әрбір жерден хан шығып,
Таластырған сөздерін.
Мәртебем артық болсын деп,
Біріне-бірі шабынып,
Қара тер боп сабылып,
Адамы болса жиып aп,
Қырық пышақ боп қырылысқан.
Қысым көрген, қырылған,
Таланған да шабылған,
Сорлы қазақ халқы еді,
Көше қонып, мал баққан.
Момын жүріп, жай жатқан
Еліміздің салты еді,
Өнер, білім елде жоқ,
Күштілерге пенде боп
Жүрген елдің қалпы еді.

Қараңғы өскен халыққа
Жаны ашыған кісі жоқ,
Жұрт жайымен ісі жоқ.
Жалшыға мал бақтырып,
Жақсы бақса жақтырып,
Жаман бақса зарлатып,
Көтіне қазық қақтырып,
Үні шықпай үндерге,
Жалаңаш шекпен етінде,
Секпілі бар бетінде,
Қайтеміз деп дірдектеп,
Бай манаптың көтіне,
Жан сақтамас секілді
Қорлық көрді мұндай боп,
Дүниеден жұрдай боп,
Сүйектері қырдай боп.
Шалап, сарсу бар асы,
Қатыны мен баласы
Байға жұмыс қылады.
Қылмасына шара жоқ,
Барып шашын жұлады,
Үлкен ойран қылады.

III

Николай зіркіл қағады,
Жақсыларың қайда деп,
Ығай-сығай, бай-манап,
Шақыртып бәрін алады.
Шен, тонменен оларды aп,
Елге бүлік салады.
Бай менен бек жуанның,
Николай сөзін қоштады,
Мизамды солар бастады,
Кедейді былай тастады,
Қалың елді жасқады.
Малайлар жүрді жыласып,
Қайғы кетті ұласып.
Жуандардың кәсібі –
Сайлауға шықты таласып,
Кедей-кемтар сорлылар
Кетті есінен адасып.
Байдың сөзі пұл болды,
Жалшы-кедей құл болды –
Сөйлеуге жоқ шарасы.

Елдің болып кекті ісі,
Не зорлыққа көнбеген.
Бай, манаптың тепкісі
Өткен өңмен, кеудеден.
От жақ деп, мал бақтырып,
Ақысын да бермеген.
Жылап барса ұлыққа
Ит келгендей көрмеген.
Солай жүріп күн көрген,
Жалпы кедей сорлының
Бір айтқаны келмеген.
Аруақтының ұлдары
Сайлау болса сабылып,
«Кигізем деп жейдені,
Төгемін деп теңгені,
Менің сөзім тастама
Нағыласың өңгені…»
Десе кедей көнгені.
Баста ерік жоқ ол сорлы,
Кімге амалсыз көнбеді!

Күресерге кейіп жоқ,
Ойласарға ойы жоқ,
Жарлы күні немене.
Мінейін десе аты жоқ,
Көңілінде шаттық жоқ,
Киейін десе киім жоқ,
Тон, шалбары сірі боп,
Жүзі солғын, жұпыны
Өлімшінің бірі боп.
Ішейін десе асы жоқ,
Ісінің бір сәті жоқ.

Қашып әбден ұсқыны,
Кім болса сол жетелеп,
Сайлау жерге төтелеп,
Сайлау шары өткенше
Жүреді оны мәпелеп.
Сайлау шары өткен соң,
Бай кетеді желкелеп.
Даулы болса байлармен,
Барар кедей болысқа.
Өзі сайлаған «танысқа»,
Таныс енді танымас,
Іргені салар алысқа.
Таныстан көңіл жарымас,
Байдың сөзін айтады.
Сорлы кедей қарны аш,
Селсоқ болып қайтады.

Байдың жайын айтайын,
Пара берсең қостаған,
Бере алмасаң параны
Істі аяқсыз тастаған.
Болысқа барса шағыммен,
Сараң сөйлеп жарлымен –
Бидің сөзін жықпа деп,
Билігі оның нұсқа деп,
Нығап жаман жасқаған.
Ақсақал болса болысың
Ыңғайына тартады.
Байдан асу қайда бар,
Кедейге одан қайыр жоқ,
Не жақсылық артады!
Қарсы келсе бұған да
Болыс жақтай шығады.

Бәрі айналып келгенде,
Кедейді орға жығады:
«Жақсыға тіл тигіздің,
Ат-шапан бер айыпқа,
Кім деп жүрсің байыпта!..»
Екі аяғын кедейдің
«Бір етікке тығады».
«Айыбыңа атың тарт,
Бар, үстіне шекпен жап!..» –
Десе жарлы ығады.
«Кім деп жүрсің өзіңді,
Байқап сөйле сөзіңді!
Бұл қылығың қоймасаң
Жоғалтармын көзіңді!
Тілің жаман бір итсің,
Байға тілмен тиіпсің,
Жалғыз атың тартылды.
Есіркесе қалдырар,
Қаһарланса зар қылар!..»
Кедей сорлы тұқырып,
Бұған тағы көнеді.
Жалғыз аттан айрылар,
Есі кетіп мәңгіріп,
Зорға үйіне келеді.
Көрген күні күн емес,
Талай қорлық ол көрген,
Көргені тек бұл емес.

IV

Бай-манаптың бәрі де,
Елді талап бай болған.
Арамдықпен ой толған,
Салық салып алғаны –
Қора-қора қой болған.
Әбден байып алған соң,
Қатын алуды ойлаған.
Бір дәнігіп алған соң,
Қатынға бай тоймаған.

Ел мойнында қалың мал,
Байдан оған не құрар.
Болысы бар, биі бар,
Бермесе елді шыжғырар.
Қайтарса бай тауанын,
Алады жұрт жауабын:
«Берсе, қолдан аламын,
Бермесеңдер, шабамын!»
Бай басынып алған соң,
Сөйтіп ашар аранын.
Қатын бесеу болғанда,
Мейманасы толғанда,
Байдың көнбей еркіне –
Қатын қашар төркінге.
Қашқанмен бай қояр ма,
Абыройды ашу оңай ма,
Не өзін, не малын деп,
Съезд қылар байың кеп.
Қатынды алар шақыртып,
Ояз қылар білгенін.

Қатында не қайрат бар,
Байлап берер бақыртып.
Қатынның кетер жері жоқ,
Сөйлесерге кері жоқ.
Жылай-сықтай жүреді,
Иттің күні көргені,
Тезек оның тергені.
Бұзау, қозы бақтырған,
Құр шыбыны өлмеді.
Жалаң аяқ, жалаң бас,
Иығында лыпа жоқ.
Дудардай боп қара шаш,
Тіл қатады ыза боп:
«Сені обалым жібермес,
Екі ай болды бір түні –
Қасыма кеп жатпадың
Жіберсең де өлтіріп,
Қылығыңа айтқаным.
Ылғи қорлық тартқаным…
Обалым, аға, мойныңда,
Шақырып үйден алғалы.
Қаратабан күң қылып,
Отын, суға салғаны.
Көп қатынның ішінде –
Теңгермейді өзімді,
Жөн көрмейді сөзімді.