Домбыраны қолға алып,
Ойланып қатты толғанып,
Тыңдауға халық келгенде,
Пернемен саусақ желгенде
«Көрұғылыны» қозғалық.
Сөз шумақтап оралып,
Бір сөзден бір сөз таралып,
Желді күнгі жалындай
Сөзім бір кетсе қозданып!

Ажалдан қорықпай түйілер,
Аспандап қыран шарласа.
Ақын қуанып сүйінер,
Тілдің бізін арнаса.
Зымырап жүйрік жүгірер,
Аяқтан біреу шалмаса.
Жау десе батыр киінер,
Тоқталмас кегін алмаса.
Елдігі елдің бола ма,
Ермен жауға бармаса?!
Елшілігі бұзылмас,
Өз жерін жаудан қорғаса.
Ағаш қалар қуарып,
Жапырақ, тамыр болмаса.
Теңіз де қалар суалып,
Құятын өзен болмаса.
Өзен де ағар күшейіп,
Бастау, бұлақ қолдаса!
Жамбыл да кетер ағындап,
Халықтың күші қозғаса.
Болат құнын жоймайды,
Тат басып, сынып тозбаса.
Тот басқаны – тозғаны,
Бәйгеде тарлан озбаса.
Кейін тартпас келген жас,
Жолды ілгері созбаса.

Айғайласа екпіндер
Жол басқан кәрі тарланың.
Артта қалды көп күндер,
Игілікке арнадым.
Туғаннан бері аралап,
Талай жерді шарладым.
Кәрілікті сылтау қып,
Жасымадым, қалмадым.
Ел билеген хандардың,
Адамнан шыққан жыртқыштың
Кездестірдім алуанын.

Халықты тілмен қорғадым,
Сөз шындыққа келгенде,
Бас кессе де болмадым!
Сөз шындыққа жеткенше,
Құтылып сорлы кеткенше,
Өткір сөзбен торладым,
Өткізбедім шындыққа
Шариғатын молданың.
Өтірікке сатылып,
Талай көрдім бұрғанын.

Қорқытып әкім ақырса,
Пара алып, молда шатылса,
Алакөз байлар мал үшін,
Көргенін айтпай жасырса,
Алыпсатар саудагер
Қулығын алдап асырса.
Дұрыстық қайдан табылар?!
Нақақтан барып дараға,
Сорлы кедей асылса.
Жарлығын хан кешу жоқ,
Қазыда дұрыс шешу жоқ.
Бас ұрып халық зарласа.
Сөзіңді ешкім сөйлемес,
Тойғанынша алмаса.
Алдау, зорлық, өтірік,
Біреуге біреу нанбаса.
Тамақ үшін сатылған,
Ұлықта ар қалмаса.
Айтқанменен жалынып,
Арызыңды алмаса.
Алатұғын қақыңнан
Асырып пара қармаса.
Ауға түскен балықтай,
Шыға алмайсың бұлқынып,
Әділетшің болмаса.
Күннің көзін көрсетпес,
Аспанды бұлт шарласа.
Елдің бағы ашылар,
Әділеттік орнаса.
Баланы жақсы өсірмес,
Бұзықтық шырмап торласа.
Қасиет болмас халықта,
Басқарушы қорласа.
Малдай айдап адамды,
Орынсыз күштеп зорласа.
Жау басынар халықты,
Басқарушы оңбаса.
Өркөкірек наданға
Айтқан ақыл қонбаса.

Надандықтың белгісі –
Бет келгенде берілер.
Қожа болып сыртыңнан,
Орынсыз бөсіп, елірер.
Өзінен-өзі мақтанып,
Буға пісіп семірер.
Білгіш, жүйрік өзі боп,
Оңашада көрінер.
Кердең басып аяғын,
Жыртыла жаздап керілер.
Өсек айтар ел кезіп,
Еңбек десе ерінер.

Ойламай орғып сөйлейді,
«Білетін бәрін мен», – дейді.
«Ақылым – арна таусылмас,
Білімім – шалқар көл», – дейді.
«Өзімнен артық адам жоқ,
Аузымнан шықса жөн», – дейді.
Оңбайтұғын өркеуде,
Дұрыс айтсаң көнбейді.
Мастандырса мақтаумен,
Қас дұшпанын көрмейді.
Ақыл айтқан досына,
«Аулақ» деп қолын сермейді.
Жүрген жерін бүлдіріп,
Халыққа тыныштық бермейді.
Біреу мақтап қайраса,
Орынсыз іске айдаса,
«Жанашырым сен» дейді.
Ұятқа барып ұрынар,
Тұмсығы қанап жығылар,
Ойына да келмейді,
Өткен күнді еске алып,
Өзіне есеп бермейді.
Аңғал сорлы алақтап,
Босқа шауып далақтап,
Жексұрын болып халыққа,
Қанжілік болып терлейді.
Айтып өсек, өтірік,
Қасиетін кетіріп,
Жүргенін өзі көрмейді.

Түсінбей сондай надандар,
Өтті қилы замандар.
Жаны ашитын нашарға,
Туғанша әділ адамдар!
Жетім менен жесірді
Тонап алып кей зұлым,
Мықтымын деп есірді.
Жері мен малын тартып ап,
Қонысынан көшірді.
Нашардың берген арызы
Қашан дұрыс шешілді?!
Қырғындатып қиратып,
Тіршілігін өшірді.

Халыққа азап шектірген
Сол заманның хандары.
Қанішер және зорлықшыл,
Сол хандардың заңдары.
Басына ажал төнгенде,
Азапты қатты көргенде,
Халық сонда аңғарды.

Ханның бірі Бозайхан,
Одан да халық зарлады.
Ешбір ханнан әділдік,
Халыққа үлгі қалмады.
Өз қамы үшін соғысып,
Жердің бетін қандады.

Бұрынғы бір заманда
Сұлтан өткен Көрұғылы.
Көрден шығып ол бала,
Атанып кетті Көрұлы.
Біраз сөйлеп берейін
«Көрұғылыны» халыққа.
Әшкереле, қызыл тіл,
Өткен істі жарыққа.
Ашыла сөйле, көмейім,
Айтар сөзді анықта.
Желіп мен де жөнейін,
Келген кезде шабытқа.
Үстем болсын мерейім,
Он саусағым, талықпа.
Қырандай, даусым, саңқылда,
Түлкі көрген шаңытта.

Қалыспай сөйле, домбыра,
Жамбыл сөйлеп кеткенде.
Деп қалмасын кейбіреу:
«Кәрілік бұған жеткен бе?»
Сыр бере қоймас Жамбыл да,
Жас ортаға жеткенде!
Қайрат бітер бойыма,
Жас ортадан өткенде.

Ұзаққа Жамбыл сілтеді,
Өлеңнен алып көкпары
«Айт» дегенде айтпасам,
Болармын елге өкпелі.
Meні де халық сыйламас,
Ел қадірін көрмесем.
Сараң ақын демей ме,
Сөз қолқасын бермесем.
Еңбегім жанар түбінде,
Ел үшін шаршап терлесем.

Бозайхан атты хан өтті,
Құлашын кең сермеген,
Жеңілуді білмеген.
Қан майданда – ұрыста
Қарсыласып келгенде,
Ешкім де төтеп бермеген.
Өзінен басқа хандарды,
Хандық еткен жандарды
Іштарлықпен сүймеген.
Жер бетінде халықтың,
Күн астында жарықтың,
«Билесем бәрін мен» деген.
Қан көрмесе жеті күн,
Бас алмаса екі күн,
Құмартып қанға шөлдеген.

Қанды қылыш қанжары
Бозайханның белінде,
Көрші отырған халықтың
Болмады билік жерінде.
Қабағына қар қатқан,
Кірпігіне мұз қатқан,
Рақымсыз Бозайхан
Жүрегіне зәр қатқан.
Жорыққа шығып әскермен
Күні жоқ ханның жай жатқан.

Найзасы алтын шашақты,
Жорық жасап жан-жақты,
Жауын қырып жайратты,
Бозайханнан осындай
Малын тонап айдатты.
Қырғын соғыс астында,
Бозайханнан осындай
Шабынды көріп ел жатты.

Бозайханның жорығын
Көп еді хандар күндеген.
Бозайхан шықса ақырып,
Әскерін жиса шақырып,
Жер бетінде бір адам
Езу тартып күлмеген.
Жорық жасап Бозайхан,
Судай ақты қызыл қан.
Жазықсыз елді қырғындап,
Нақақтан кетті талай жан.

Малын шауып алған соң,
Мекенін елдің өртеді.
Ханнан қорлық ел көрді,
Міне, осындай әңгіме,
Елестетер ертені.
Хандар билеп қаланы,
Тарылтты байтақ даланы.
Хан қолында халықтар
Қайғылы және азалы.
Айға шапқан арыстан
Ерегісіп алысқан,
Ашулы және ызалы.
Аш-жалаңаш күйзелген,
Хан аямас қараны.
Ханнан қайғы тартқан ел
Жүректері жаралы.

Хандар ашу шақырса,
Халықтан өшін алады.
Бұлтқа сілтеп қылышын,
Найзасын көкке тіреген.
Қан төгуге құмартып,
Күнде соғыс тілеген.
Үстемдік етіп Бозайхан,
Асқақтап шалқып тасады.
Бозайханның дабылын
Естіген ел қашады.

Жауатын күндей тұлданып,
Қаны қашып сұрланып,
Қия шауып, құзды алып,
Оя шауып, мұзды алып,
Басқа жан тірлік етпеске,
Жер бетін де қызғанып.
Қылыштың қаны кеппеген,
Адамның күші жетпеген,
Жер қалмады маңайда
Бозайхан жорық етпеген.

Ұрған доптай домалап,
Соғысқан жерде бас қалды.
Шабуылда жеңгенде
Найзаға шаншып қайтады
Өздері кескен бастарды.
Халыққа мақтан етеді
Бозайханның әскері.
Қызық көрмей өмірден,
Құтыла алмай өлімнен,
Құмырсқаға жем болып,
Өлексемен тең болып,
Талай қыршын жас қалды.

Тасқын өзен-суларға
Адамнан көпір салыпты,
Дария, мұхит, теңізден
Жауына өтіп барыпты.
Қойдай қырып жауларын,
Байлығын тартып алыпты.
Осылай өсіп көңілі,
Байлығы, жері кеңіді.
«Хан бар ма,– деп сұрады,–
Мендей боп өткен өмірі?»

Көп ішінен бір кемпір,
Түрегелді орнынан
Таяғына сүйеніп.
Күрсінді қатты үш рет,
Қайғыланды күйініп.
Түрегелген кемпірге
Халық түгел қарады.
Кемпір нұсқап көрсетті
Кісі асатын дараны.
– Хан мен дардан шошынып,
Жүрегіміз жаралы.
Он жеті ұлым бар еді,
Екеуін ана дара алды.
Он бесін түгел хан алды,
Жалғыз кемпір мен емес,
Рақымды хан сен емес.
Сексен беске мен келдім,
Жетпіс үшке сен келдің.
Хан болғаннан бері қарай
Бес жүз жорық жасадың,
Кемпір-шалды зарлатып,
Жердің бетін қандатып,
Түгел жермен теңгердің.
Біраз тыныштық алатын,
Арқамыз кеңіп қалатын,
Өлім келіп өлмедің.
Өзің қубас, балаң жоқ
Артыңда сенің қалатын,
Сені жоқтар адам жоқ,
Сөйлеуге де шамаң жоқ.
Антым бар менің халыққа,
Бүгін сөйлеп қалатын,
Жауға айдап құрыттың
Халықтың туған баласын.
Кесе алмассың тілімді,
«Бас кесер хан – Бозайхан»
Деген атақ халыққа
Түгел тарап білінді.

Жер бетінде адамдар,
Сен өлген күні қуанар,
Мен секілді сорлылар
Жылаудан сол күн уанар.
Баласын елдің құрытып,
Тұрсың бүгін шаттанып.
Сенен жыртқыш аң артық,
Неменеге мақталық?!
Өмірі қанға тоймадың,
Әдетіңді қоймадың.
Осыны айтып мен бүгін,
Өлейін деп ойладым.

«Басымды кес», – деп алдына
Кемпір басын ұсынды.
Өмірінде Бозайхан
Сол кемпірден қысылды.
Бірақ басын алмады,
Бетінде қан қалмады.
«Жақсы, – деді, – мұнан да,
Ажалдың тура алғаны».

Қайтты үйіне қайғырып,
Шаттықтан патша айрылып.
Он екі әйел біреуі
Сөйлесуге батпады,
Хан көңілін жай қылып.
Байлығы көп, елі көп,
Басып алған жері көп,
Алып жатқан жер бетін,
Айтушы еді халықтар;
«Бозайханның малы» деп.
Алтын – қазына сарайда,
Есебі жоқ, саны жоқ.

Хандығы кімге қалады,
Өртеніп іші жанады.
Есебі жоқ байлықты,
Кімдер жиып алады?
Көп алдында тілдеген,
Хан қадірін білмеген,
Сол бір мыстан кемпірдің
Сөзі өтіп барады!
«Асыл сауыт үстімде
Гауһар-інжу жағалы,
Қара көк тұлпар астымда,
Алтын-күміс тағалы.
Өліп қалсам бір күні,
«Тұяқсыз боп өтті» деп,
Дұшпандар қылар табаны.
Мұрақорым жоқ болса,
Сарайымды шабады».

Хан тағынан құлады,
Әйелдері жиналып,
Хал-жағдайын сұрады.
Өкпесі бар адамдай,
Өкіріп жатыр қабандай,
Дөңбекшіді, тұрмады:
Жасы биыл он бесте
Кіші уәзір қызы бар,
Болғандай маған сұлу жар,
Сол көңіліме ұнады.

Он екі бедеу, аулақ кет,
Сендерден бала тумады.
Гүлжазира – балғын жас,
Қыр мұрынды, қиғаш қас,
Күміс кірпік, алтын шаш,
Қараңғыны жарық қылған,
Үлбіреген уыз жас.
Балқып еріп кеткендей,
Сәулесі түссе қара тас.
Жазираның нұрына
Талай адам болған мас.
Ел көзіне түспейтін
Бетпердесіз, жалаңбас.

Көрмей ғашық болып хан,
Шыққалы жатыр шыбын жан,
Жазираны көрмесе,
Сұлу құшып сүймесе,
Тірлігінен кетті сән.
Бас уәзір Барқатты
Хан асығыс шақырды.
Жазира үшін қайғырып,
Қанды жас көзден атылды.
Ханнан жауап алуға,
Қасына жақын баруға,
Он екі бірдей әйелдің
Жетпеді қорқып батылы.

Сол кезде кеткен жорыққа
Қырық кісілік күші бар
Құлақасқа батыры.
Қандай ашу қысса да,
Соған жауап беретін.
Теңемейтін адамды,
Өте жақсы көретін.
Құлақасқа келгенде,
Қанша шаршап жатса да,
Орнынан хан тұратын.
Жаны болса кеудеде,
Соған көңіл бұратын.

Аяғын құшып Бозайхан,
Уәзір жатыр жалынып.
Қала ма деп шыбын жан,
Әлде өлер басы алынып.
Хан қасында көп адам,
Бастары қалған шабылып.
Долы ашудың үстінде
Бозайхан жатыр шабынып.

Біраз мезгіл сазарып,
Уәзірге жауап қатпады.
Үш күн болды төсектен
Бас көтермей жатқалы.
Ханға келіп бас ұрып,
Бас уәзірдің жатқаны.
Жарлық етті Барқатқа:
Кіші уәзір кешікпей,
Қызын алып келсін деп,
Әйелдікке аламын,
Етті оған хан жарлық:
Гүлжазира келсін,– деп,
Кіші уәзір кешікпей,
Қызын маған берсін,– деп,
Әйелдікке аламын,
Осы сөзге сенсін,– деп.
Орындауға жарлықты,
Кетті уәзір жүгіріп,
Үсті-басы шаң болды,
Аузы-мұрны қан болды,
Жолда талай сүрініп.

Кіші уәзірден сол Барқат
Келе сүйінші сұрады:
– Осынша халық ішінен
Сенің қызың Жазира
Хан тақсырға ұнады.
Өз күйеуің хан болып,
Қолыңның осы жеткені.
Жазираны жетелеп
Хан алдына жылдам бар,
Айнып қалса хан тақсыр,
Боларсың маған өкпелі.

Естігенде Жазира,
Қалтырап, шошып, зарлады,
Қанды жас көзден парлады.
Жетпісте шалға барғанша,
Күнімді соған салғанша,
Ажал неге алмады?!
Зарлағанмен Жазира,
Зарын тыңдар адам жоқ.
Өлмей тірі құтылмас,
Көнбесіне амал жоқ.
Әкесі айтты: – Қарағым,
Ханға қарсы тұрарлық,
Оған төтеп боларлық
Ерлігім жоқ, шамам жоқ.

Гүлжазира сұлуды
Хан алды он бес жасында.
Жазықсыз жас балдырған,
Ноқта түсті басына.
Гүлжазира құса боп,
Көзіне жас толады.
Денесі жастың түршігіп,
Құсалы, дертті болады.
Патша келсе қасына,
Қайғы түсіп басына,
Ес-ақылдан танады.
Айтар сөзден жаңылып,
Ессіз болып қалады.
Қанды жас көзден сорғалап,
Тасыған селдей ағады.
Көзінен аққан ыстық жас
Қара тасты еріткен.
Жазираны кім екен,
Патшадан аулақ жеріткен?
Көрген жерден түршікті
Жазираның денесі.
Он бестегі Жазира
Қайғыдан болды елесі.
Жақын келсе Бозайхан,
Үрейленіп болды өлмеші.

Жетпістен жасы асқанда,
Жас қыз алып желікті.
Елден астым десе де,
Гүлжазира кемітті.
Қураған шеңгел астында
Өсе алмай гүл солыпты.
Гүлжазира зарықты,
Өз теңін ойлап тарықты,
Көзінің жасын сарықты.
Жүрген жас қыз шарқ ұрып,
Торға түскен сұңқардай,
Қайғы-мұңға молықты.
Қуанышты хан отыр
Ақ сұңқар түсіп торына.
Таққа отырды құлшынып
Әлдекімнің сорына.

Бір бай келді жетелеп
Жетім тазша баланы.
Парша-парша киімі,
Денесі ауыр жаралы.
Жалаң аяқ, жалаң бас,
Киімсіз тыр жалаңаш.
Неше күн тамақ ішпеген,
Дірдек қаққан сорлы жас.

Ашулы бай сөйлейді:
– Арызым бар, хан тақсыр,
Мал керек болса, мойныма,
Керегінше сал, тақсыр!
Осы бір тазша баланың
Қорлығы маған өтіп тұр.
Он бес ділдә мойнында
Бекер-босқа кетіп тұр.
Арызым сізге сол, тақсыр,
Бұл шаһарда, ей, патшам,
Тілі ащы бұл тазшаның.
Көрдіңіз бе, мінеки,
Тазшалардың асқанын?!

Өткен жылы бір тазша
Болды менің қолымда.
Осындай тілі қайнатты
Ол тазшаның сорын да.
Бір тазшаның жүз қырсық
Жүреді екен соңында.
Биылғы жылы бір тазша
Кез болды тағы сорыма.
Тазша біткен босқа жүр,
Шаһардың былғап көшесін.
Өзімен бірге қырсаңыз,
Тазшаларды өсірген
Әкесі менен шешесін.
Елді бұзып барады,
Елге бүлік салады,
Бұлардың басын кеспесең,
Кімнің басын кесесің?

Таңдап алған шаһардан
Гүлжазира жарыңыз
Тазшаға біздің үйдегі
Ғашық екен, наныңыз!
Өтірік болса бұл сөзім,
Басымды, тақсыр, алыңыз!
Сізден артық көріпті
Гүлжазира тазшаны.
«Менсінбеймін, – дейді екен,
Жетпістегі кәрі патшаны».
Ақылың кәміл, ханзада,
Күнаһар болып, қарашы,
Сізді құлға сатқаны.

Ашуланып Бозайхан,
Тазшаларды жидырды.
Әмірімен шаһарды
Уысына сыйдырды.
Тазшаның тілі тигендер
Бірге келсін тазшамен,
Кімді тілдеп күйдірді?
Бір байбатша болмады
Тазшаларды мақтаған.
Күнәсі жоқ болса да,
Кедей сорлы тазшаны
Байбатша қашан жақтаған?!