Жамбыл шығармаларының 1957 жылғы бір томдық басылымында «Сұраншы батыр» жырының ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарында жазылғандығы туралы айтылады.

Жырды Жамбылдың өз аузынан 1938 жылы жазып алып, хатқа түсірген – ақын Қалмақан Әбдіқадыров.

1938 жылы «Әдебиет майданы» журналының 7-8 нөмірлерінде алғаш рет баспа жүзін көрді. 1939 жылы «Сұраншы батыр» атты жеке кітапша болып шыққан. Жамбылдың 1940, 1946, 1955, 1957, 1982, 1996, 2012, 2014 жылдардағы толық жинақтарына кірді.

Жырдың 1953 жылғы баспа қарпінде жазылған, үстінен Қалмақан Әбдіқадыров жыр мәтінінің дұрыстығын растап қол қойған жазба нұсқасы қазірде М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба бөлімінің қорында сақтаулы тұр (3:6657,1).

Жамбыл Жабаевтың 175 жылдығы қарсаңында 3 томдық академиялық толық жаңа басылымын дайындау барысында «Сұраншы батыр» жырының қолжазба құқындағы 1937жылы Жамбыл ақынның өз айтуы бойынша Қалмақан Әбдіқадыров араб қарпінде хатқа түсірген, 1953жылы алғаш хатқа түсірген Қ.Әбдіқадыров растап қол қойған нұсқасы мен «Әдебиет майданы» (№7, 8, 1938) журналында басылған мәтіні Жамбыл Жабаевтың 1939, 1940, 1946, 1955, 1957, 1982, 1996, 2012, 2014 жылдардағы шығармалар жинақтарында да берілген нұсқаларына арнайы текстологиялық саралау жүргізілді.

Текстологиялық салыстырулар дастанның мәтіндік нұсқасы бойынша және мәтіндік нұсқа түсінігі бойынша жасалды. Жұмыс барысында айқындалған мәтіндік айырмашылықтар, негізінен, дастанға кеңес дәуірінде қосылып жазылған кіріспе сөз бен «Екінші тарау» аталып беріліп жүрген қосымшаға және Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс тарихы мен Кеңестер Одағын ондаған жылдар бойы басқарған И.В. Сталин тұлғасына қатысты мәтіндерге байланысты болды. Сонымен бірге жеке ру, қазақ, қырғыз халықтары арасындағы тарихи уақиғаларға қатысты да қайсыбір тармақ, шумақтардың бірді-екілі мәтіндік өзгерістері де кездесіп отырды.

Әр жылдардағы басылымдарда жеке сөздің жазылуы, тыныс белгілері, жыр түйдектерінің құрылым жүйесі бойынша айырмашылықтар бар.

Дастанның Түсінігі әр жылдардағы басылымдарында кезеңдік саяси идеологияның ықпалымен бірнеше түрлі өзгеріске түсіп отырған. Сұраншы батырдың бірде Ресей патша үкіметіне жақтас болғандығы дәріптелсе, келесі жинақ Сұраншы орыс отаршылдығына қарсы күрескен деп көрсетеді. 1946 жылғы жинаққа 1955 жылғы басылымда елеулі сын айтылады. 1957 жылғы жинақ 1955 жылы 3 томдық болып жарық көрген шығармалардың Сталинге қатысты тұсын «сығымдап» бір томдық етіп басады.

Не дегенде де, саясаттың қату қабағына қарайлап отырғанның өзінде бұл жинақтардың әр қайсысының Жамбылдың әдеби мұрасын ғылыми негізде түгендеуде өзіндік елеулі орны болды.

М. Ғұмарованың текстологиялық жұмысы; М. Базарбаевтың Жамбыл шығармашылығын қазақ әдебиеті тарихының контекстінде теориялық негіздеуі; 1940, 1946 жылғы басылымдардағы мұраға деген жанашыр көзқарас, тарихи таным түзу бағытындағы нысаналы байлам, болжамдар; қырық құбылған уақыттың ыңғайында мүлдем ығына түсіп, ырық беріп кетпей, Жамбылдың бай сөз мұрасын қастерлеу, тану өнегесін қалыптастырудағы мамандық біліктілік өнегесі туралы құрметпен айтуға тиіспіз.

Жамбыл хатшыларының мұрағатын қарау міндеті; ҚР Орталық мемлекеттік архивін, тағы да басқа қатысты қорларды қарастыру міндеті әлде де алда тұр.
Жамбыл мұрасын игеруде әлі де беймәлім қалып отырған, біржақты ғана таралып келе жатқан деректер аз емес. «Сұраншы батыр» дастанына қатысты «Кіріспе» бөлім мен «Екінші тарау» немесе «Қосымша» бөлім – Кеңес кезеңінде қосылған мәтін қай жылы қосылғандығына қатысты анықтауды қажет ететін тұстар бар.

1937 жылғы Қ. Әбдіқадыров жазып алған қолжазба нұсқаның мәтіні толық сақталмаған, жоғалған тұстары бар. «Әдебиет майданы» журналында (№7, 8) бастырған нұсқада ол бөлімдер жоқ. 1939 жылғы жинақта жоқ. 1940 – Екінші тарау бар. 1946 – бар. 1953 жылғы қолжазбада бар. 1996 жылғы 2 томдық толық шығармалар жинағында Екінші тарау бөлініп берілмеген. 2014 жылғы басылымда Екінші тарау бар. Кенесары, Сталинге қатысты тұстары қысқарған.

«Сұраншы батыр» дастанындағы екінші тарауға қатысты нақтылап айтуға қажет ететін бір мәселе бар. 1940, 1946 жылғы жинақтарға кірген; 1938, 1939 жылғы журнал нұсқасы мен жеке кітап болып шыққан дастанда жоқ екінші тараудың негізгі бөлігі – ХІХ ғасырдың 60-90 жылдарында айтылған мәтін.

1940 жылғы жинақ түсінігінде бұл шығармаға қатысты айтылған дерек осы ойымызды айғақтайды.

«Жамбыл «Сұраншы батыр» поэмасын соңғы жырлағанында кіріспесі мен ең аяғындағы 24 жол қорытындыны ғана жаңадан қосқан. Басқа жерінде бұрынғы айтып келген вариантынан өзгеріс жоқ. Поэманың бірінші тарауы ең әуелі 1938 жылы «Әдебиет майданы» журналының 7-8-сандарында басылды. 1940 жылы (1939 жылғы жинақты айтса керек – ред.) жеке кітап болып шықты. Екінші тарауы бірінші рет кітапқа кіріп отыр» (1940, 432-б.). Яғни, 1940 жылғы жинаққа қосылған екінші тараудың басым бөлігі жырдың негізгі нұсқасында болған.

Кеңестік кезеңде алма-кезек ауысқан саяси ұстанымдар негізінде «Сұраншы батыр» дастанының мәтіндік нұсқасы мазмұндық, құрылымдық тұрғыдан айтарлықтай өзгерістермен басылым көріп отырды.

1938, 1939, 1940, 1946, 1955 жылдардағы басылымдарда тұрақты түрде беріліп отыратын Сталинге мадақ 1957 жылдан бергі жинақтарда жоқ. 1938, 1939, 1940, 1946 жылдардағы басылымдарда Кенесары Қасымұлына қатысты айтылған мәтін 1955 жылдан кейінгі басылымдарда берілмейді.

Дастанның мәтіндік мазмұнында еларалық қатынастарға, қазақ, қырғыз халықтарының тарихи тағдырына қатысты тұстар да кейде айтылып, кейде алынып тасталып отырыпты.
Жамбыл Жапаұлының әдеби мұрасы хатқа түсе бастаған ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бергі баспа жүзін көрген шығармаларының барлығы дерлік текстологиялық өзгеріс, ауытқуларды бастан кешіп келеді.

Әдебиет тарихында баламасы жоқ авторлық ауызша әдебиеттің аса даңқты өкілі Жамбыл ақынның шығармаларын 175 жылдығына орай баспаға әзірлеу барысында толық текстологиялық салыстырулар жасау мақсатында жұмыс жүргізілді.

«Сұраншы батыр» дастанының баспа жүзін көрген, ӘӨИ қолжазба бөлімінде сақталған мәтіндік нұсқаларын өзара салыстыру тыныс белгілеріне; жеке сөздердің жазылуына; адам есімдерінің, жер-су, мекен атауларының жазылуына қатысты бірқатар текстологиялық түйіткілдердің тұрақты түрде орын алып келе жатқандығын көрсетті. Сонымен бірге мәтіннің саясат ыңғайында «бұзылу» фактілері дастанның басылым нұсқаларындағы көлем ауытқушылығы, мазмұндық ұстанымы бойынша нақтылана түсті. Дастанға 1939 жылдан бастап беріліп келе жатқан түсініктер бойынша салыстырулар жүргізу идеология ыңғайында Сұраншы батырдың тарихи тұлғасына қатысты әр жылдарда әр қилы танымдық ақпарат беріліп келгендігін көрсетті.
«58. «Сұраншы батыр» – бұл Жамбылдың революцияға дейін айтып келген ұзақ тарихи дастанының бірі.

<…>

Жетісу өлкесін ішкі, тысқы жаулардан қорғаған айбынды батыр. Кенесары бастаған көтеріліске қатысқан» (1940 ж.ж.).

1946 жылғы жинақ түсінігі 1940 жылғы түсінікпен мазмұндас жазылған. Бұл жинақта жырдың жазылып алыну, басылым тарихына қатысты нақтылы мәлімет берілген.
«Өлеңді жазып алған Қалмақан Әбдіқадыров. Дастанның бірінші тарауы және екінші тараудың қысқартылған түрі ең әуелі 1938 жылы «Әдебиет майданы» журналының 7-8-сандарында басылды. 1939 жылы жеке кітап болып шықты. Дастанның екінші тарауы толығынан бірінші рет 1940 жылы басылған Жамбыл шығармаларының 1-томында (319-350-б.) шықты» (1946 ж.ж.).

1938 жылғы «Әдебиет майданы» (№7-8) журналында басылған «Сұраншы батыр» дастанының мәтіндік нұсқасын Жамбыл шығармаларының 2014 жылғы басылымындғы берілген мәтінмен салыстыруда 89 айырмашылық көзге түсті.

Жырдың әр тармағында дерлік тыныс белгі, сөздің жазылуы, мәтін көлеміне қатысты өзгешеліктер бар. Мәселен, 1938 жылы 690-тармақтан әрі қарай берілген 17 тармақ мәтін 2014 жылғы жинақта жоқ. Басқа да басылымдармен салыстырулар барысында нақтыланып отырған мәтіндік қысқарту, қосулар осы жаңа жинақтың «Түсініктер» бөлімінде «Жеке басылымдардан» деген қосымшамен берілді.

Дастан 1938 жылғы «Әдебиет майданы» журналында екі тарауға бөлінбеген мәтінмен басылым көрген. Көлемі – 935 тармақ. 1939 жылғы жеке жинақ болып шыққан нұсқа да тарауға бөлінбеген. 1940 жылдан бастап екі тараумен басылым көріп келеді. Мәтіндік құрылымы ұдайы өзгеріп отырған.

Жамбылдың әдеби мұрасын зеттеуде «Өтеген батыр» дастанының үш нұсқасы аталып отырады. Біздіңше, «Сұраншы батыр» дастанының Қалмақан Әбдіқадыров жазып алып «Әдебиет майданы» журналында жариялаған нұсқада 1940 жылғы екінші тарауда берілген Сұраншы батырдың өміріне қатысты баяндалатын жыр мазмұны Жамбыл ХІХ ғасырдың 60-90-жылдарында жырлаған «Сұраншы батыр» дастанының негізгі мәтініне тиесілі.

Жырдың бұл қазақ-қырғыз арақатынасына қатысты айтылған тұстары ұлтаралық мәселенің саяси астарына байланысты әр жылдардағы басылымында бірде алынып қалып, бірде беріліп отырған. Жыр мәтіні кеңестік идеологияның талабында 1938, 1940 жылдарда біршама толықтырылған.

Осы мәнде жырдың қазан төңкерісіне шейінгі мәтінін бірінші нұсқа, 1938, 1940 жылдарда өзгертілген мәтінін екінші нұсқа деп қарауға да болатын сияқты. Бірінші нұсқаға тиесілі мәтіннің елеулі бөлігі 1940 жылғы жинақта екінші тарауға кірген. Жыр нұсқасы бойынша әлде де текстологиялық зерттеулер жалғасын табуы тиіс.

Жамбыл ақынның 175 жылдығы қарсаңында жарық көріп отырған бұл академиялық үш томдық басылымда «Сұраншы батыр» дастанының әр жылдардағы басылымын салыстыру барысында жекелеген сөздер мен тыныс белгілері бойынша бірқатар түзетулер жасалынды.
2014 жылғы жинақтағы жырдың «Жиырмада жырға жел беріп» деп келетін 12-тармағы 1946 жылғы басылымдағы «Жиырмада жылға – жыр болып» деген мәтін бойынша алынды.
2014 жылғы жинақтағы «Жырымен шыңы жаңғырып» болып берілген 22-тармақ 1938 жылғы «Әдебиет майданы» журналындағы мәтіні бойынша «Жырыммен шыңы жаңғырып» деп алынды.
2014 жылғы жинақтағы «Қыбыршығын көңілдің» деп келген 37-тармақ 1938 жылғы журнал нұсқасында «Қыбыршыған көңілдің» болып алынды.

Дастан мәтінінде осындай бірқатар айырмашылықтары бар.
40-тармақ (2014) – «Сүйсіндіріп жұбатпай».
1938 – «шуақтай».
45-тармақ (2014) – «Домбырасы шіңкілдей».
1939 – «шіңкілдеп».
46-тармақ (2014) – «Жағына сөйлеп дүңкілдей».
1938 – «күлкілдеп».
329-тармақ (2014) – «Дулат, Албан, Суанмен».
1937, 1938 – «бай ұлы».
1939, 1946 – «Байұлы».
367-тармақ (2014) – «Алатаудың шоқтасы»
1939 – «шоқтығы»
514-тармақ (2014) – «Қошуына жолдатты»
1937 – «құшуына».
1939 – «қосуына».
555-тармақ (2014) – «Тілеуқабыл, Майемер».
1939, 1946 – «Маямыр».
576-тармақ (2014) – «Тұматайды шақырды».
1939, 1946 – «Туматайды».
579-тармақ (2014) – «Азуы мүжік хан иттер».
«Әдебиет майданы» (1938, №7) – «мұқыл».
602-тармақ (2014) – «Жасық кеңес бергелі».
1946 – «Асық».
866-тармақ (2014) – «Ақ семсері ақ шомшы».
1953 жылы Қ. Әбдіқадыров растап қол қойған қолжазбада (ӘӨИ) бұл сөз «ақ шөміш» деп сиямен түзетілген.
907-тармақ (2014) – «Кесек атқан қорғасын».
1937, 1953 жылғы қолжазбаларда – «жатқан».
994-тармақ (2014) – «Айтшы, Жәке» дегенін».
1940, 1946 жинақтарда, 1953 жылғы қолжазбада – «Айт Жәмеке».
910-тармақ (2014) – «Бөліп айтқан Жамбылдың».
1953 жылғы қолжазбада – «Жәмекең».
1022-тармақ (2014) – «Ел аяғы сол соғыс».
1937 – «жыр аяғы».
1953 жылғы қолжазбада – «ылаңы».
1067-тармақ (2014) – «Көрмейін елдің көз жасын».
1953 жылғы қолжазбада – «көрмеймін».
1115-тармақ (2014) – «Сондықтан қосын алмапты».
1953 жылғы қолжазбада – «қосып».
1135-тармақ (2014) – «Табасыз қолдан өлді деп».
1946 жылғы жинақта – «Тобасыз».
1953 жылғы қолжазбада «Аяусыз» деп сиямен түзетілген.
1176-тармақ (2014) – «Басым тіксем қан алмай».
1937 жылғы қолжазбада, 1940 жылғы жинақта, 1953 жылғы қолжазбада – «Қасым».
1224-тармақ (2014) – «Туған батыр бейнелі».
1940, 1946 жылғы жинақтарда – «Тұрған».
1295-тармақ (2014) – «Мекірейдей тұмысы».

1940, 1946 жылғы жинақтарда, 1953 жылғы қолжазбада – «Мекіредей тұмсығы».
Осындай жеке сөздің жазылуындағы айырмашылықтар бойынша мәтін мазмұнының қисынына қарай жекелеген түзетулер жасалынды. Кейінгі басылымдарда көп өзгеріске түскен 1937, 1938, 1940, 1946, 1953 жылдардағы хатқа түскен бастапқы нұсқалардағы тыныс белгілері қалпына келтірілді.

«Сұраншы батыр» дастанының Жамбыл Жабаевтың 1939, 1940, 1946, 1955, 1957, 1982, 1996, 2014 жылдарда басылым көрген жинақтарда берілген түсінігі негізінен Сұраншы батырдың өмірбаян деректеріне, Қоқан билігі, Ресей патша үкіметінің Жетісуды алу тарихына қатысты болып келеді. Саяси ұстанымның идеология ықпалында бағалау, саралау басымдық алып отырған уақыттары болды.

«58. «Сұраншы батыр» – бұл Жамбылдың революцияға дейін айтып келген ұзақ тарихи дастанының бірі. Сұраншы Жетісу бойында болған ХІХ ғасырдың орта кезінде жасаған атақты батырдың бірі. Руы шапырашты, Жамбылмен аталас. Жетісу өлкесін ішкі, тысқы жаулардан қорғаған айбынды батыр. Кенесары бастаған көтеріліске қатынасқан. Сұраншы батырды Жетісу бойындағы халық ақындарының жырламағаны жоқ. Бұл дастанды Жамбыл революцияға дейінгі вариантынан өзгеріссіз күйінде айтып берді. Мұндағы бір бөлек орыс жігіттерінің Сұраншыға болысуы жайындағы уақиға кейінгі редакцияда қосылған емес, бұрын бар, жана (және) тарихи шындық.

Қылышынан қан сорғалатып, елді қырғын талауға ұшыратып, Жетісу бойын, Орта Азияны, Сары-арқаны жаулап алған генерал, кнәздар, Колпаковский, Перовский, Горчаковтардың жорықтары кезінде бұлардың айуандықтарына шыдай алмай талай ондаған солдаттар патшаға, өзінің қан құмар талаушы генерал бастықтарына қатты қарсылық білдіріп, зор гуманизм, адамгершілік сезімімен сол отаршыларға қарсы күрескен жергілікті халық жағына шығып кетіп отырған. Мәселен: 1839-жылы қысты күні Перовский бастаған патшаның қалың қолы Ембі, Маңғыстау арқылы Хиуаға қарай жорық жасайды. Аға сұлтан Айшуақов Баймағамбеттің жәрдемімен Перовский 800 қазақты зорлап алдыртып, қысты күнгі жорықта түйеші ретінде ертіп алады. Жолда 5000 ға жақын әскер де, түйеші қазақтар да қыстың суығында жана адайлықтардың шабуылына шыдамай, зор қиыншылыққа ұшырайды. Осындай жағдайда орыс солдаттары мен түйеші қазақтар Перовскийге қарсы бунт жасап, үлкен қарсылық білдіріп, бірталайы қырға қашып кетеді. Бұл бір.
Екінші – 1845-жылы, Кенесарының патшаға қарсы көтерілісі қатты күшейіп тұрған уақытта, патшаның өзінен бітім жайын сөйлесу ретімен жоғарғы штабтың поручигі – Герн елші ретінде Кенесарының қалың қолына келеді. Герн Кенесарының әскерінде қазақтың барлық рулары, нағыз жалаң аяқ қашқын кедейлері болудың үстіне, 4 башқұрт, 6 татар, 5 орыс бар екен, бұлар көбінесе Кенесарының соғыс қару-жарақтарын даярлау жағында істейді екен дейді.

Үшінші – 1859-60-жылдарда, Алма-Ата айналасында Колпаковский әскеріне қарсы күрескен халықтың соғыстарында қазақтар жағында төртеу-бесеуден орыстар болып отырған. Оның керісінше, Сары-арқа бойында Кенесары бастаған халық көтерілісіне қарсы аттанған Горчаков, Перовскийлердің жанында өзіне ерген жігіттерімен Ахмет төре, Баймағамбет сұлтан, Қоңырқұлжа төрелер, Жетісу бойында Колпаковскийдің жанында 150-200 жігітімен Тезек төре болады. Патша үкіметі орыс әскерінен жергілікті халықтың көтерілісіне қосылғандарды азғындар, қашқындар (дезертирлер) деп есептеп, қолға түскендерін соғыс сотымен қатты жазалап отырған. Сондықтан бұл поэмадағы Жагор бастаған 8 орыс, бір татар, жай ойдан қоса салған факті емес, тарихи шындық. Орыс солдаттарынан үнемі қазақтар жағына қашып шығып, халық азаттығын жақтап күресіп отырғандардың болғанын бұл тарихи шындық толық дәлелдейді. Сұраншы батырдың бұл соғыстары Колпаковский бастаған патша әскері дәл Алма-Ата түбіне келіп жетпеген 1850-52-жылдардың шамасы болу керек. Сұраншы Жетісуға шабуыл жасап келген патша әскеріне қарсы соғысқа да қатынасады. 1860-жылы Ұзын-ағаш, Қара кәстек түбіндегі соғыста Сұраншы, Саурық, Сыпатай, Сыздық батырлар жергілікті қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр халқын бастап қатты соғыс салады. Поэманың екінші тарауындағы соғыс Алма-Атаны патша әскері жаулап алғаннан кейін 1860-70-жылдардың арасында болуы мүмкін. Мұндағы аты аталатын Құдияр қоқанның ханы, әуелде хан болғанмен, артынан қыпшақтар партиясы деген топ Құдиярды хандықтан қуып жібереді. Бұхардың әмірі Құдиярды хан қоямын деп Тәшкентте қыпшақтармен бірнеше рет соғысады. Бірақ, Әлімқұл, Сыздық бастаған қыпшақтар Құдиярды қатты қырғынға ұшыратып, қуып жіберіп отырады. Құдияр Алатау аймағында қорғансыз, бейбіт жатқан қазақ, қырғыз ауылдарын аш қасқырдай талап, қырғынға ұшыратып отырған. Соның алдында ғана Кенесарының басын Омбыға апарып, патшадан шен алып қайтқан қырғыздың манаптары – Орман хан, Жанғараш бектері, қазақтың Тезек төрелері Құдиярдың елді талап, шабуына көмек берген. Сұраншы батыр Құдияр ханның, соған ерген жендетттердің қол жинап келіп халықты талауға салған озбырлығына қарсы шығып күрес ашады. Құдиярды елдің арасынан қуады, бұған Тәшкент айналасындағы өзбек, қазақтар да қуанады, Құдияр ақырында маған сен, шекпен бер, үлкен дәреже бер деп, кейін 1860-70-жылдардың ішінде Орынборға, Петербурға барып, патшаның генерал, министрлерінің жалынып табанын жалайды. Бірақ – сен бізге ешқандай еңбек сіңірген жоқсың деп, Құдиярды жақсы ықыласпен қабыл алмайды. Құдияр 1879-жылы өлді. Қырғыз манабы Орман хан Сұраншының қолынан өлді деген тарихи дерек жоқ, осы уақытқа дейін өз ажалынан өлді деп келді.

Тезек төре Абылайдың шөбересі. Абылайдың баласы Әділ, Әділдің баласы Нұралы. Абылай өлерде Әділ ұлы-жүзді билеп қалады. Әділдің кейін ел билеу жұмысына Нұралы жана Тезек араласады. Тезек Жетісу бойында халықтан шыққан батырлармен үнемі ұстасып кеткен. Ол Кенесары қозғалысына да қарсы шығады. Сұраншы, Сыпатайды бірнеше рет патшаға ұстап бермекші де болады. Ел ішінде билікті қолға ұстауда оның арқа таянышы қоқан ханы үстем кезінде оның бектері, қырғыздың манаптары, патша үкіметінің Черняев сияқты қанды көбе генералдары болады. Кейін Тезек халықты өз жағына тарту мақсатымен елдің атақты ақын, әншілерін өз ордасына жинап, өзін мақтатып өлең айттырып, өз атынан өлең шығарттырып, түрлі әрекет жасаған (мәселен: Сүйімбай, Жанақ, Бақтыбай, Құлмамбет т.б.). Бірақ ақындардың көбі Тезектің өзін мақтаудың орнына, сөгіп, жамандап отырады.

Бұл жырдың екінші тарауында аталған Ағыбай, Бұхарбай, Байзақ – бәрі Кенесарыға ерген батырлар.

Жамбыл «Сұраншы батыр» поэмасын соңғы жырлағанында кіріспесі мен ең аяғындағы 24 жол қорытындынығана жаңадан қосқан. Басқа жерінде бұрынғы айтып келген вариантынан өзгеріс жоқ. Поэманың бірінші тарауы ең әуелі 1938-жылы «Әдебиет майданы» журналының 7-8-сандарында басылды. 1940-жылы жеке кітап болып шықты. Екінші тарауы бірінші рет кітапқа кіріп отыр» (1940 ж.ж., 429-432 бб.).

«200. «Сұраншы батыр» – Бұл, Жамбылдың революцияға дейін айтып келген ұзақ тарихи дастанының бірі. Сұраншы Жетісу бойында болған, ХІХ ғасырдың орта кезінде жасаған атақты батырдың бірі. Руы Шапырашты, Жамбылмен аталас. Жетісу өлкесін ішкі, тысқы жаулардан қорғаған айбынды батыр. Кенесары бастаған көтеріліске қатысқан. Сұраншы батырды Жетісу бойындағы халық ақындарының жырламағаны жоқ. Тарихшы Невзицкийдің айтуына қарағанда «Узынагачское дело» 1910-г.г. Верный), 1860-жылғы белгілі Ұзынағаш соғысында Сұраншы 200 жігіті бар орыс әскерімен бірге прапорщик чинінде қоқан әскеріне қарсы ұрысқа қатынасқан. Сапарғали Бегалиннің жыйнаған мәліметтерінде Сұраншы кедей емес сияқты. 1864-жылдары қоқандықтар оның 500 жылқысын айдап кетіпті, өзін қолға түсіріпті дейді. Бұл дастанды Жамбыл революцияға дейінгі айтып жүргенінен көп кеңейтіп берген. Мұндағы бір бөлек орыс жігіттерінің Сұраншыға болысуы жайындағы оқыйға кейінгі редакцияда қосылған емес, бұрын бар, және тарихи шындық. Халық ақындары Өмірзақ, Үмбетәлінің айтуынша Сапарғали жазып алған Сүйімбайдың да Сұраншы туралы шығармасы бар. Бірақ ол қысқа көрінеді.

Жамбыл «Сұраншы батыр» дастанын соңғы жырлағанда кіріспесі мен ең аяғындағы 24 жол қорытындысын ғана жаңадан қосқан. Басқа жерінде бұрынғы айтып келген вариантынан өзгеріс жоқ. Өлеңді жазып алған Қалмақан Әбдіқадыров. Дастанның бірінші тарауы және екінші тараудың қысқартылған түрі ең әуелі 1938-жылы «Әдебиет майданы» журналының 7-8-сандарында басылды. 1939-жылы жеке кітап болып шықты. Дастанның екінші тарауы толығынан бірінші рет 1940-жылы басылған Жамбыл шығармаларының 1-томында (1946 ж.ж., 319-350-б.) шықты.

«Жамбылдың Кенесары Қасымов қозғалысының шын сырын айқындайтын өлеңдері 1940-1946 жылдардағы жинақтарына кірмей келген. «Клим батыр», «Тағы бітті жаңа күш», «Халық Армиясы» деген өлеңдерінде де Қасымовтардың шектен тыс зұлымдықтарын бейнелейтін бөлімдері бұрынғы жинақтарына кірмеген. Газетте басылған тексті арқылы бұл жолдар қалпына келтірілді» (1957, 6-б.).

1982, 1996 жылғы жинақтарда дастанның текстологиялық мәселелеріне біршама көңіл бөлінеді. 2012 жылғы басылымында Сұраншы батырдың өміріне қатысты тың деректер айналымға тартылған.

«Сұраншы батыр» дастанының қазан төңкерісіне шейінгі айтылған нұсқасы хатқа түспеген. Жырды 1938 жылы жазып алған Қалмақан Әбдіқадыровтың жеке архивінде сақталмаса, ресми деректерде жырдың кеңестік жүйе саясаты араласып қайта жырланған нұсқасы ғана сақталған. Басылым көрген нұсқалардың мәтіндік тұтастығы бірнеше рет өзгеріске түскен. Жыр нұсқасын қалпына келтіру бағытында Жамбыл Жабаевтың 1996 жылғы 2 томдық толық жинағында біршама жұмыс жасалған. Жинақты шығарушылар кеңестік кезеңде қосылған мәтіндерді түгелге жуық қысқартқан.

Адам есімдері, жер-су атауларына қатысты, жеке сөздердің жазылуында кеткен жаңсақтықтарға байланысты бірқатар түзетулер жасалған.
Жинақта Жамбыл Жабаевтың әдеби мұрасын баспадан шығару жұмысында текстологиялық тұрғыдан алғаш рет тәуелсіз саралау жасалды. Бұл бағыттағы жұмыстың жалғасын табу қажеттілігі, өкінішке орай, тағы да ширек ғасыр тоқтап қалғандығын айтқан жөн.
1996 жылғы жинақтағы мәтін түзілімі әлде де маман зерттеушілердің сараптамасын күтеді деп болжаймыз.

Сұраншы батыр мен Орман хан оқиғасына қатысты мәтіндік нұсқада да ауытқушылық, кезеңдік саясат ықпалымен жасалған өзгертулер мүмкіндігінше қалпына келтірілуі керек.

1953 жылғы Қалмақан Әбдіқадыров растап қол қойған нұсқадағы «Сұраншы батыр» дастанына 1938, 1940 жылдарда қосылған мәтін мен 1996 жылғы жинақтағы мазмұнда жырдың оқиға желісіне хронологиялық тұрғыдан кірікпей тұрған құрылымдық өзгерістер бар.

2014 жылғы жинақтағы тармақ ретімен алғанда 883-тармаққа 1996 жылғы жинақта «Уыз қымыз бұрқырап» деп басталып қосылған 28 тармақ өлең 1953 жылғы қолжазбада 2014 жылғы бойынша тармақ ретімен алғанда «Пісті саба сіресіп» деп келген 1006-тармақтан соң қосылып жазылған.

1996 жылғы жинақта бұл 1006-тармақтан соң «Сұраншыға хат барды» деп басталатын мәтін берілген (Бұл 1006-1392-тармақтар, 2014 жылғы бойынша алғанда) жыр осы 1392-тармақпен аяқталады.

1996 жылғы жинақта ІІ тарау 2014 жылғы бойынша рет санымен келгендегі «Сақылдап құйған жауындай» деп берілген 912-тармақтан басталған.
2014 жылғы жинақта (896-тармақ), 1953 жылғы қолжазбада ІІ тарау басы – «Арғымақтай арындап».

«Сұраншы батыр» дастанының алғашқы 1938 жылғы «Әдебиет майданы» журналындағы басылымы мен кейінгі жеке жинақтарда берілген мәтіндік нұсқаларды салыстыру барысында әр басқа жазылған сөздер мүмкіндігінше осы толық 3 томдықта бірнеше жинақтағы жазылымы фактісінде көрсетіліп отырылды.

Салыстыру бірінші тармақтан басталып, соңғы сөзге дейін жасалды. Салыстыруда мәтіндік нұсқа міндетінде Жамбыл ақынның 2012 жылғы жинау негізінде қайта басылып шыққан 2014 жылғы Толық жинағы алынды. Тармақ, тарау реті де осы аталған басылым бойынша көрсетілді.

1) «Сұраншы батыр» дастанының 4-тармағы
2014 ж.ж. – «Жырдың селі тасқындап».
1937 ж.қ. – «қорланып»
1938 жылғы «Әдебиет майданы» журналының 8 нөміріндегі нұсқасы – «қорланып».
1953 жылғы ӘӨИ қолжазба бөлімінде сақталған Қалмақан Әбдіқадыров жазып алған «Жамбыл шығармалары» атты қолжазбада – «тасқындап».

Жамбыл шығармаларының 1982 жылғы толық жинағында – «қорланып».
1996 жылғы 2 томдық Таңдамалы шығармаларында – «қорланып».
Жамбыл шығармаларының 2021 жылғы 3 томдық академиялық басылымында бұл сөз «қорланып» болып алынды.

2) 9-тармақ (2014 ж.ж.) – «Терең теңіз тұнбасы».
1937, 1938– «тынбасын».
1946 – «тыңбасы».
1953 ж.қ. – «тынбасы».
Жинақта бұл сөз «тынбасын» болып жазылды.

3) 10-тармақ (2014 ж.ж.) – «Тұнбада жатқан нұр тасы».
1938, 1946, 1953 ж.қ. – «тынбада».
1996 – «тұнбасы».
Бұл сөз 2014 жылғы басылымы бойынша берілді.

4) 12-тармақ (2014 ж.ж.) – «Жиырмада жырға жел беріп».
1937, 1938– «жырға жел болып».
1939 ж.ж. – «жырға жел барып».
1946 ж.ж., 1953 ж.қ.– «жылға – жыр болып».
1996 – «Жиырмада жырғы жел беріп».
Бұл басылымында 1946 жылғы жинақ бойынша «Жиырмада жылға – жыр болып» деп алынды.

5) 13-тармақ (2014 ж.ж.) – «Аударған желмен сең болып».
1938, 1939– «жел мен сең».
1953 ж.қ., 1996– «желмен сең».
2014 жылғы жинақтағы «Аударған желмен сең болып» берілді.

6) 18-тармақ (2014 ж.ж.) – «Ақ бидай терген тауықтай».
1938, 1939– «берген».
1953 ж.қ., 1996– «терген».
Жинақта бұл тармақ 2014 жылғы басылымы бойынша қалдырылды.

7) 19-тармақ (2014 ж.ж.) – «Елге жырым жем болып».
1938, 1953 ж.қ., 1996– «жем».
1946 – «жөн».
Осы басылымында 1938, 1953, 1996, 2014 жылғы «жем» сөзі жазылды.

8) 20-тармақ (2014 ж.ж.) – «Алатаудың аясы».
Жамбыл шығармаларының әр жылдардағы басылымында «алатау» болып жазылатын тау атауы «Сұраншы батыр» дастанының 1938 жылғы «Әдебиет майданы» журналы (№7, №8), 1939 жылы жеке жинақ болып шыққан басылымында «Ала тау» болып бөлек жазылған.

9) 22-тармақ (2014 ж.ж.) – «Жырымен шыңы жаңғырып».
1938 – «жырыммен».
1953 ж.қ. – «жырымен».
1996 – «үнімен».
Жинақта 1938 жылғы «жырымен» сөзі қалдырылды.

10) 34-тармақ (2014 ж.ж.) – «Тұнығы болмай сынаптай».
1938, 1939, 1953 ж.қ., 1946 – «тынығы».
1996 – «тұнығы».

11) 37-тармақ (2014 ж.ж.) – «Қыбыршығын көңілдің».
1938, 1939, 1940, 1955 – «қыбыршыған».
1953 ж.қ. – «қыбыршығын».

12) 40-тармақ (2014 ж.ж.) – «Сүйсіндіріп жұбатпай».
1938 – «шуақтай».
1953 ж.қ., 1996 – «жұбатпай».
Бұл басылымында 1938 жылғы «Әдебиет майданы» (№7, 8) журналындағы «шуақтай» сөзі алынды.

13) 45-тармақ (2014 ж.ж.) – «Домбырасы шіңкілдей».
1938, 1953 ж.қ. – «шіңкілдей».
1939, 1996 – «шіңкілдеп».
Жинаққа «шіңкілдеп» (1939) сөзімен берілді.

14) 46-тармақ (2014 ж.ж.) – «Жағына сөйлеп, дүңкілдей».
1938 – «күлкілдеп»
1939, 1996 – «күңкілдеп».
1953 ж.қ. – «дүңкілдей».
Бұл басылымға 1938 жылғы журналдың басылымы бойынша «күлкілдеп» сөзі берілді.

15) 47-тармақ (2014 ж.ж.) – «Айтқанда өлең өлең бе».
1938, 1939, 1940, 1946, 1953 – «айтқан».
Бұл сөз 1937, 1938, 1939, 1940, 1946, 1953 жылдардағы жинақ, қолжазба нұсқаларындағы жазылуымен «айтқан» болып алынды.

16) 50-тармақ (2014 ж.ж.) – «Айдын көлдей ақылы».
1937, 1938, 1996 – «айдын».
1940, 1946, 1953 ж.қ. – «айдың».
«Айдын көлдей» деп алынды.

17) 51-тармақ (2014 ж.ж.) – «Жыр тұлпары Сүйінбай».
1938, 1939, 1953 ж.қ. – «Сүйімбай».
1996 – «Сүйінбай».

18) 52-тармақ (2014 ж.ж.) – «Осылай айтқан бағызы».
1938, 1939, 1996 – «уағызы».
1953 – «бағызы».
«Уағызы» сөзі алынды.

19) 67-тармақ (2014 ж.ж.) – «Бата берген Сүйінбай».
1938, 1946, 1953 ж.қ. – «Сүйімбай».
1996 – «Сүйінбай».

20) 84, 85-тармақтар (2014 ж.ж.) –
«Таудан құлап тарғыл тас,
Ел тілегі қоймады».
1937 ж.қ. – «Ел тілегі қоймады:
Таудан құлап тарғыл тас».
1938, 1946, 1953 ж.қ., 1996 – «Ел тілегі қоймады,
Таудан құлап тарғыл тас».
Бұл тармақтар 1937 жылғы жазылуы бойынша берілді.

21) 90-тармақ (2014 ж.ж.) – «Ел батырын ойлады».
1938, 1946, 1953 ж.қ. – «батыры».
1996 – «батырын».
Бұл жинақта «Ел батырын ойлады» деп 1996, 2014 жылғы басылымы бойынша берілді. Мәтін мазмұны осыған келеді.

22) 98-тармақ (2014 ж.ж.) – «Мұз – дулыға, қар сауыт».
1938 – «мұз дулыға».
1946, 1953 ж.қ. – «дауылға».
1996 – «Мұз – дулыға, қар – сауыт».
Бұл сөзді 2014 жылғы жазылуында алдық.

23) 2014 жылғы жинақта 103-тармақтан кейін 1946 жылғы жинақта берілген «Нумен тауды қаптады Сталиндік заманы» атты 2 тармақ алынып қалған. Осындағы «Нумен» сөзі 1938 жылғы журнал нұсқасында, 1939 жылғы жинақта, 1953 жылғы қолжазбада «Нұрмен» болып келген.
Жаңа басылымында бұл екі тармақты қайта қостық.

24) 128-тармақ (2014 ж.ж.) – «Қоршаланса ақ бұлт».
1953 ж.қ. – «қоршаланса».
1996 – «қоршалана».

25) 138-тармақ (2014 ж.ж.) – «Толып жатқан оқиға».
1939 – «уақиға».
1953 ж.қ. – «оқыйға».
1996 – «оқиға».

26) 144-тармақ (2014 ж.ж.) – «Жырға желі заманғой».
1937 – «сол заман».
1953 ж.қ. – «Жырға желі сол заман ғой».
1996 – «заман сол».
«Сол заман» деп алынды.

27) 147-тармақ (2014 ж.ж.) – «Қайғы басқан жаман ғой».
1938, 1996 – «заман».
1953 ж.қ. – «жаман».
«Жаман» да, «заман» да қисынға келгенімен, сөз қайғының басқаны жаман екендігінен гөрі заманның қайғы басқан қалпына қаратылып айтылған сияқты. Жинаққа «заман» сөзімен берілді.

28) 2014 жылғы жинақтағы
«Айдаһар жұтып аюды,
Шоңбас жеді шымшықты.
Шектен асып ушықты», –
деп келген 151, 152, 153 тармақтар 1938, 1946, 1996 жылғы журналдық нұсқа, жинақтық басылымында, 1937, 1953 жылғы қолжазбаларда –
«Шектен асып ушықты,
Айдаһар жұтып аюды,
Шоңбас жеді шымшықты».
Бұл жинақта осы мәтін алынды.

29) 167-тармақ (2014 ж.ж.) – «Перен мылтық арттырып».
Осы сөз бар басылымында – «перен». 1996 ж.ж. – «Перси мылтық». Техникалық қате болса керек.

30) 174-тармақ (2014 ж.ж.) – «Қайта қашып бүрлікті».
1953 ж.қ. – «бүрлікті».
1996 – «бөрлікті».

31) 178-тармақ (2014 ж.ж.) – «Айғыр атты жетектеп».
1938, 1953 ж.қ. – «Айғыр атты».
1996 – «Ат, айғырды».

32) 186, 187-тармақтар 2014 ж.ж. – «Алатын орыс, қазақсың, Аламын деді бәріңді!»
1938 – «– Алатын орыс қазақсың Аламын – деді бәріңді».
1953 ж.қ., 1996 – «Алатын орыс, қазақсың Аламын деді бәріңді».

33) 191-тармақ (2014 ж.ж.) – «Тілеуқабыл – Қасқарау».
1938 – «қас қарау».
1953 ж.қ., 1996 – «Қасқарау».

34) 207-тармақ (2014 ж.ж.) – «Бөксерде жатқан көп Дулат».
1938, 1953 ж.қ. – «Бөксерде».
1996 – «Бектерде».

35) 217-тармақ (2014 ж.ж.) – «Батыр тұлға бола алмай».
1953 ж.қ. – «Батыр».
1996 – «Батыры тұлға бола алмай».

36) 223-тармақ (2014 ж.ж.) – «Айсаның қырын өрледі».
1937, 1938, 1946, 1953 ж.қ. – «қарын».
1996 – «қырын».
Бұл жинақта 2014 ж.ж. бойынша «қырын» берілді. Қисыны осы сөзге келеді.

37) 226, 227 тармақтар (2014 ж.ж.) – «Шапырашты, Қарасай, Жаудан қорқар ел ме еді?».
1938 – «ел ме».
1946, 1996 – «Шапырашты Қарасай – жаудан қорқар ер ме еді».
1953 ж.қ. – «Шапырашты, Қарасай, Жаудан қорқар елме еді».
Бұл басылымда «Шапырашты Қарасай, Жаудан қорқар ер ме еді?» деп берілді.

38) 242-тармақ (2014 ж.ж.) – «Бұрқыраған Шу асау».
1937, 1938 – «шу асау».
1946 – «шу».
1953 ж.қ. – «Шу».
1996 – «су асау».
Шу өзені емес – шу асау су.

39) 247-тармақ (2014 ж.ж.) – «Аһаласып ұмтылды».
1938 – «Алһаласып».
1953 ж.қ., 1996 – «Аһаласып».
1938 ж.қ. жазылуы алынды.

40) 253-тармақ (2014 ж.ж.) – «Қызғалдақтай он төрт жан».
1937, 1953 ж.қ. – «жан».
1938, 1996 – «жас».

41) 279-тармақ (2014 ж.ж.) – «Тас қотанның сазына».
1953 ж.қ. – «Тас қотанның».
1996 – «Тасқотанның».

42) 282-тармақ (2014 ж.ж.) – «Ала тулар желпілдеп».
1937, 1938 – «жалпылдап».
1953 ж.қ., 1996 – «желпілдеп».
Бұл басылымында «жалпылдап» сөзі берілді.

43) 284-тармақ (2014 ж.ж.) – «Қомпаң-қомпаң шоқысып».
1937, 1996 – «шоқытып».
1938 – «шақырып».
1953 ж.қ. – «шоқысып».
Жинақта «шоқытып» болып жазылды.

44) 286-тармақ (2014 ж.ж.) – «Зерделі шапан бектер де».
1938 – «Зердері шаба беклерде».
1953 ж.қ. – қолжазбада бұл тармақ көрінбеді (ред.).
1996 – «бектерде».

45) 292-тармақ (2014 ж.ж.) – «Жалаң қағып жасауыл».
1938 – «жалын».
1953 ж.қ. – қолжазбада бұл тармақ көрінбеді (ред.).
1996 – «жалаң».

46) 300-тармақ (2014 ж.ж.) – «Батыр барған түйінді іс».
1938 – «барған».
1996 – «болған».