abai2n

Абайдың хаттары

Бізге жеткен Абайдың хаттары мен жазбалары

Семей облысының бес дуанының барша халқының сайланмыш адамдарының
1885 жылы май айында Шар бойында Қарамола сиезінде жазылған
ЕРЕЖЕ

1-БАП. Болыстық сиезде даулар үлкендігіне қарай, сомасына қарай бітіледі. Төтенше сиездерде ұлықтардың әмірі бойынша бір ояз бір оязбен кезектесіп бітіледі, әр ояздың барша билерімен емес.

2-БАП. Дауласқан әр екі тарап қалаған билерін таңдап алады. Бірақ, би есебін ереже бойынша ұлықтар шығарады. Сұраймыз, әр тараптан үш биден артық болмаса екен. Би шешімін шығармас бұрын үштік бимен жарасады. Егер даугерлер үштік би бітімен бітпеймін десе һәм бітім болмаса, сонда жоғарыда айтылмыш бойынша билер таңдап шығарады. Екі жағының билері таласып, жұп болса, төменде айтылмыш рет бойынша бітіреді. Әр ояздың халқы орталарынан бір төбе басы би шығарады. Бұған қызметтегі һәм қызметсіз де құрметті кісілер сайлануға тиіс. Егер билердің бітімі талас болса, сайланғандар екі төбе би шығартып алады, тиісті ояз халқынан. Егер бұлардың арасында талас болса, қалған ояздардың төбе басына жеребе салынып, шыққан кісі бітімдеріне араласып, сол кісінің ауған жағының бітімі орнығып, мақұл болады. Осы рет бойынша ояздық төтенше сиездерде екі жағы тең талас болса, төбе басы би бір жағына ауып тоқтатады. 

Қарамола съезі ережесінің бірінші беті.

3-БАП. Жауапкерлердің шақыру бойынша келмегендіктерін старшын мен болыстар куәландырып, келмегендігінің мақұл яки емесін билер тексереді. Егерде келмеген себебі тексеру бойынша сиымды болса, билік айтылмайды, кейінге қалса керек. Егер келмегендігі сиымсыз болса, сыртынан билік шығарылады. Бір бидің яки сиездегі билердің сыртынан қылған биліктері тағайынсыз болмақ. Билік көшірмесі старшындар яки болыс арқылы мағлұмданады. Егерде жауапкер разы болса, билік тағайынды болып, бұзылмайды. Егерде разы болмаса, екі жұма арасында алғаш билік айтқан биге қайтадан арыз қылады. Сонда би жауапкердің құзырына қайтадан билік айтады. Егерде жауапкер тексерілу бойынша ағарса яки болыстық сиезге тыңдатса, сиез билерінің билігін ұнатпаса, сонда айыпты жағын шығынын қайтаруға міндетті қылып һәм жаза бұйырылады. Жалған айтқаны үшін жоғарыда айтылмыш рет бойынша болыстық сиезд сырттан билік құрады. Разы болмаған төтенше сиезге билігін сынатады. Әр төтенше сиездің билігі дер уақытында бұзылмайды. 

4-БАП. Егер даугер шақырылған күнде келмесе, сұралмыш дауын бос қалдырады. Сонда жауапкер арыз етсе, билердің ықтияры бойынша жауапкердің шығынын даугерден бұйырып береді. Бірақ даугердің ықтиярлы дауын қайтадан сұрамаққа сол дауы билердің тексеруі бойынша жалған шықса, даудың сомасына қарай һәм жауапкердің қадіріне қарай шығынын тартады. 

5-БАП. Бір старшын елдің ішінде даугер, жауапкерлердің барша жанжал, сұрау дауларын сол старшын елінің биі бітірмекке міндетті. Бірақ би өзін мынадай жағдайда билік айтудан босатады: егер дауласқан жағының бірі жақыны болса, қайсы бірі ата-анасы, әкесінің бір тума аға-інісі, жиені, немере баласы және туған құдасы һәм дұшпан, өштес адамдары, қайсы бірінің дұшпандықтары бұрын биге түсісіп, мойнына жаза салынып, анықталған болса, сиымды болады. 

6-БАП. Әр старшын, әр болыс, ояз араларында болатын барша дауларды даугер болысқа айтуға тиісті. Сонда болыс даугер, жауапкерді алдына шақырып, жауапкерге ереже бойынша ықтияр береді. Бір болыс елден разы болмаған екі биін шығармаққа онан қалған билерден даугер бірін тыңдап, билікке түсіп, сол би билік айтады. Билік шығаруға мүмкін емес болған жағдайда төтенше сиездің би саны ұлық ықтиярында болады һәм билік шығарылмайды. 

7- БАП. Береке бітім һәм салауат бітім қылуға мүмкін, салауат даудың уақытына қарай болады. Береке бітім һәм салауат сиездерде жасалғандай болса, келесі уақытта қайтадан сөз қозғау мүмкін емес. Әмме даугер мен жауапкер бөтен ояздікі болса, екеуінің арасында уағда қылуға мүмкін елге барып бітпекке, бірақ бұл уағданы қызмет иелері куәландыруы керек. 

8-БАП. Бидің биліктерін болыстар орнына келтіруге міндетті болған себептен, сиезд біткен соң биліктің көшірмелерін тиісті болысқа мағлұм қылады. Егерде даугер жауапкерлердің ықтияры бойынша, екі ел арасында кесім малдарын ойластыруға уағда қылса, сол уағда сиезд басымен бірлесе шешіледі. 

9-БАП. Бір би һәм сиезд биі биліктерін айғақ куәлігіне қарай бекітеді. Егер билер айғақ куәлігін мақұл көрмесе, онда оларды шақырмай-ақ істерді күмәнға салады. Яғни би куәні шақырып, тиісті жауабын алса, онда дауды күмәнға салу мүмкін емес. Куәларды шақырудан бұрын куәліктен шығарса, керек куәлікке жарамайды. Ақылынан адасқандар, 18 жасқа толмағандар, әр жастағы әйелдер, жақын-туғандар, құдалар һәм өшпес дұшпан кісілер. Куәлардың сиымды, сиымсызын билер шақыртпай, бұрын айыруы керек. Дұшпандық тұрғыдан
бос айтылған сөз қабыл алынбайды. Жұртқа белгілі дұшпандық мақұл көруге мүмкін, онан артық айыруға болмайды. Дауласушылардың куәлары бір болыстас болса, олардың куәлігі сиымды, сиымсызын би тексереді. 

10-БАП. Егерде көрсеткен куәға кісіні толымды көрмесе, сонда куәға айғақ орнына көруге мүмкін, егер жауапкер адам айғақтың сөзін қабыл көрмесе, айғақ сөзінің растығына дау сомасына қарай ел ара түсіп, бір кісі жан берсе керек. Қазақша айғақ жазасы деген дау аяғы күмәнмен тоқталады. Күмән етпесе жауапкер күйеді, күмән етсе ағарады. Жауапкер адам өтірік айғақ айтқаны үшін үстінен арыз беруіне болады. 

11-БАП. Қазақ рәсімінде сүйінші алуға болады; бірақ, сүйінші алған кісі куәлікке жарамайды, айғақ болуға мүмкін. 

12-БАП. Күмәнші растығын тексермекке һәм күмәншінің етпек жерінің алыс, жуықтығына қарай күмәннің құнын билер кеседі. 

13-БАП. Күмәннің саны – ер құнына төрт кісі, әйел құнына екі кісі өзге даулардың һәммасына бір кісі. Күмәнге дау сомасына қарай ел түседі. Бір түйеге екі елу басыдан, бір қараның дауына бір елу басыдан күмән ұсталады. Қанша қара болса, сонша елу басыдан ұсталады. Дау сомасы қанша көп болса да, бір болыс елден күмән аспас күмәншіні даугер таңдайды. Күмәнге салатын бір елубасы яки бір болыс елін жауапкер көрсетеді. 

14-БАП. Күмән жауапкер елінің болыстық молдасының алдында құранмен кесім етіледі. 

15- БАП. Күмәнге төрт кісі ұсталса, бір кісісі өтпесе, даудан төрт бөліктің бір бөлігі тиеді, екеуі өтпесе, жартысы тиеді. Өтпегені өсім рәуішті болып есептеледі. 

16-БАП. Күмән етілген уақытта даугердің көз болуы міндетті емес, бірақ молда даугердің келмегендігін кітапқа жазып қойса керек.

17-БАП. Күмәннің уақыты сол уағдалы күннің күн батуына дейін. 

18-БАП. Күмәнға ұсталмайды: молда, ел билеушілер, билер, қажылар, 18 жасқа жетпегендер, алпыс үштен асқандар. Төре қазақ үшін және қазақ төре үшін күмәнға жарамайды. 

19-БАП. Жауапкердің ықтиярында: күмәнға өз елін өзі қайсысында жазылған ұстата ма яки рулас елін ұстата ма? 

20-БАП. Күмәншіні күмәннан шығаруға болады, егер дұшпандығы халыққа мағлұм болып, бимен бекітілген болса. 

21-БАП. Әр күмән болыстық молданың құзырында өтсе керек. Молданың қаталдығы, зұлымдығы болса жұрт тексереді. 

22-БАП. Жалған күмән еткен кісіге айып салынады – түйе бастатқан бір тоғыз. 

23-БАП. Күмән өтпесе, қанша нәрсе, қанша мал бұйырады, күмәнға кім ұсталған – барлығын толық етіп, билігінде анық етіп жазуға би міндетті. 

24-БАП. Күмәннің құнын ұзартуға сиымды себебі болса, болыс яки өз елінің бір биінің куәландыруы бойынша мүмкін болады. 

25-БАП. Күмәнші, жаншы, төреші болып даугердің ықтияры бойынша билік айтады. Мұның билігін жауапкер бұза алмайды. Бұл билік көшірменің сыртына жазылады. 

26-БАП. Құн, жесір даулары жиырма жылдан арғылары салауат. Өзге даулар он жылдан арғылары салауат. Билік айтқан күнге дейінгі төрт жылға созылған даулардың анықталған малдардың толық басы қайтады. Шығынымен одан арғы үш жылдағы даулардың анықталған малының үш бөлігінің бір бөлігі тиеді. Қалған үш жылдағы даулардың анықталған малының үш бөлігінің бір бөлігі тиеді. 1875 жылдағы һәм одан арғы болған даулардың барлығы салауат. Осы сияқты болып құнның малы да алынады. Жиырма жылдық құн малы үшке бөлінеді – бір бөлігі билік айтқан күнге жуық жеті жылдағы дауға, екінші бөлігі одан арғы жеті жылдағы, үшінші бөлігі қалған алты жылға. 

27-БАП. Ойланып жүріп өлтірілген ердің құны жүз түйе болады. Мұның 25-і тайлақ, 25-і құнан атан, 25-і дөнен атан, 25-і бесті атан және ойланбай басқа себеппен өлтірілсе, оған 50 түйе құн. Мұның 25-і құнан атан, 25-і бесті атан. Әйелдің құны – ер құнының жартысы. Қателікпен оқыстан өлтірілген кісіге құн жоқ. Және ері әйелін өлтірсе, яки әйелі ерін өлтірсе,
оған құн жоқ.

28-БАП. Барымташыға һәм ұрыға өлсе құн жоқ. 

29-БАП. Адам мүшесі мертіксе, үкімі шариғат бойынша айтылады. Шариғат айыруының қателігі болмасын деп сұраймыз. Бұл сөзді айырмаққа тапсырылса екен, Семейдегі Ахмед Уәли Мұнасиф ұлына һәм Өскемен молдасы Мырзағали Ғаббас ұлына. Олардың айырып берген шариғаты осы ережеге тіркеліп жазылса екен. 

30-БАП. Балиғатқа толмаған қызды зорласа, айыпқа – лайықты қалың малының үш бөлігінің бір бөлігін береді. Балиғатқа толған қызды зорласа, ат шапаннан түйе бастатқан тоғызға дейін айып береді. Күйеудегі әйелді зорлағанға айып – бір тоғыздан үш тоғызға дейін. Ойнас қылған еркек, әйелге екеуіне де дүре соғылсын, айып жоқ. Мұндай істер тексеріледі; егер әйелдің күйеуі яки әйелдің өзі, яки туысқаны, яки әке-шешесі арызданса, осы баптың басында жазылған екі дауды сиезд билері бітіреді. 

31-БАП. Күйеуі бар әйелді біреу алып қашса яки өзі қашса, ойнасымен бірге, ондай әйел өз елінің сиезд билеріне тура қайтарылады. Билер әйелі мен күйеуін жарастырады. Егер күйеуі әйелдің өзін алса… Ал алып қашушы жігіттен бір тоғыздан үш тоғызға дейін айып алынады. Егер күйеуі әйелін алмаймын десе, әйел ойнасында қалады, бірақ алып қашушы әйелдің күйеуі төлеген толық қалың малын қайтарып береді. Әйел мөрден құр қалады. Егерде біреу біреудің айттырған жесірін алып қашса, алып қашушы қыз әкесіне толық қалың малын береді: елу жыртыс сот ақысымен. Егерде әкесі жасау беруге ықтияр болмаса, қыз жасаусыз қалады және қыз әкесі бұрынғы күйеуінен алған қалың малын қайтарып, үстіне бір тоғыздан үш тоғызға дейін айып береді. 

 32-БАП. Егерде біреу әке-шешесін ренжітсе, әке-шешесінің ықтияры бойынша қазақ ғұрпына қарай жаза берілсін, егер молданы яки құрметті кісілерді ренжітсе, ат-шапаннан бір ат, атан бастатқан тоғызға шейін айып береді. Тағы біреу біреуді қол жұмсап ренжітсе, бір тоғыздан үш тоғызға дейін айып береді; егер айып алушы кесілген айыпты алмаймын десе, бір айға абақтыға отырғызады. 

33-БАП. Ұрыс, төбелес шығарғандар билердің билігі бойынша ат, шапаннан үш тоғызға дейін сұраушының пайдасына айып төлейді. Бірақ, ұрыс, төбелестің басшысы өзге жолдастарынан гөрі айыпты артығырақ төлейді. Бұзықтық шығарған адамдар болыстың приговорымен яки ереже бойынша билердің билігінше ақшамен яки каталашкамен абақтымен жазаланады. 

34-БАП. Қызмет уақытында старшындардың тілін алмаса, билердің хүкімі бойынша бес тенге айып яки жеті күн абақтыға отырғызып жазаланады. Болыс старшындарының ықтияры бойынша жалдаған шабарманның тілін алмаса, жоғарыда айтылмыш жазаға кіріптар болады. Егер болыс старшындарының ықтиярынсыз жалдаған шабарманның тілін алмаса, тіл алмағанның жазасы болыстың өз хүкімінде болады. Егерде біреу болыстың тілін алмаған болса, ояздың ықтияры бойынша бір болыс елдің сиезіне яки ояздың төтенше сиезінің тексеруіне береді. Хүкім айтқан уақытта бір биге, яки сиезд билеріне дөрекілік еткенге әлгі айтылмыш бойынша сиезд биі арқылы жаза беріледі. 

35-БАП. Суға кетіп бара жатқандарға, өрт уақытында, боран һәм суықта сол сияқты түрлі себептерде болысып, көмек етпегендер бас тоғызбен айыпталады. 

36-БАП. Мал өнімін тоқтатпақ үшін жасалған хүкімдер бойынша жаһат қылмағандарға болыстың үкімі бойынша 3 теңге айып жаза болады. Көрші елінде мал өлімі болған уақытта жаһат етпегендерге жаза көбейеді, жеті күннен бір айға дейін абақты бұйырылады. Арық бұзғандарға, көпір құдық бұзғандарға, өзге біреудің өз еңбегімен жасаған ибарларын бұзғандарға шығыннан басқа айып бұйырылады. Ат, шапан яки ақша бойынша 15 теңге. 

37-БАП. Қазақ арасындағы ұрлық үшін ұрлаған малын қайтарып, айып береді – мойнына қосақ, артына тіркеу, Қанды ат, билік атымен мойнына қосақ, артына тіркеу мал бағасымен бірдей болады. Жүйрік жорғаныкі орта атпен бірдей болады. Мал иесіне тиісті: һәм ұрының астындағы қанды аты әр ұрыдан алынып, болыстарына беріледі, билік ат ұры басы сайын алынып, билік айтқан билерге беріледі. 

38-БАП. Мал төлегеннен басқа ұрыларға жаза бұйырылады. Бір айға дейін абақты, алпыс шыбыққа дейін дүре. Билер бұл жазаны хүкім айтқанда бұйырмаққа міндетті. Немере яки жиен болса, нағашысынан, ата ағасынан мал алып қашса, оған жаза жоқ, және алып қашқан мал қайтарылмайды, екінші мәрте алып қашса, би арқылы нағашысы, ата, ағасының сұрауы бойынша жаза беріледі. Бұл үкім әйел жағынан жиенге және немереге тиісті.

39-БАП. Жылқы құйрығын кескендер бір ат шапаннан бір түйеге дейін айыпталады. 

40-БАП. Ұрлыққа жаһат еткен адамдар ұрымен бірдей жаза тартады. Бірақ, дүре, абақты серік болған ауқатты кісілерге бұйыруға көбінесе тиісті. 

41-БАП. Жиырма жылқыдан артық барымта қылған кісілерден ұры басы бір қанды ат (өз меншігі), бір билік аттан (айып ат) уә һәм үш тоғыз айып баршасынан алынады. Жиырма жылқыдан кем болса, жоғарыда айтылмыш 37-бапта мағлұмдүр. Жылқы басына бөлек. 

42-БАП. Қазақ рәсімі бойынша күйеуден әйелді айыруға болады. Күйеуі белсіз болса яки астының жазылмас ауруы болса. Мұндай науқастары болмаса, күйеуінің ықтияры бойынша шығады. Қалыңдық пен күйеуін айыруға мүмкін болады. Күйеу қыздан жиырма бес жасы үлкен болса, яки бір мүшесі кем болса яғни қыз күйеуден тоғыз жасы үлкен болса тағы да күйеу кедей болып қалыңға мал бере алмаса яки түзелместей ұры болса, тағы да сенімсіз жамандығы халыққа әшкере болып, өз басының ықтияры кеткен болса. Қазақ рәсімінше ерлі әйелді һәм қалыңдық пен күйеуді айыруға басқа себеп жоқ. 

43-БАП. Барша жесір турасындағы даулар некелілердің арасында күйеуінің елінде бітіседі. Некесі қиылмағандардың арасындағы дау қыздың елінде бітеді. Осы жоғарғы екі себепте сиез билері бітім айтады. Қазақ рәсімі бойынша анық неке молда алдында қиылған дұрыс болады. Болыс қолындағы кітаптан кесіліп берілген квитансия әйелі күйеуіне тиісті екендігіне куәлікке жарамайды. 

44-БАП. Егер күйеуі қалың малын төлеп бітірмей тұрып қалыңдығын алып қашса, қалған малын беріп һәм қайын атасына келіп кеңшілік сұрауға тиісті. Егер күйеуі қалың малын төлеп бітіргеннен кейін қалыңдығын алып қашса һәм әке-шешесі қызын себепсіз бермей, көп ұстап тұрған болса, алып қашқан күйеу айыпсыз һәм жасау сұрауға рұқсат. Егер қыздың әке-шешесі той жабдығымен ұзатуын лайықты жақсы қылып жөнелтемін деп кешіктірген себебі болса, күйеу айыпты болады, қайын атасын ұятты қылған себепті. Әрдайым мұндай жесір даулар зиян көрген жағының арызы бойынша қаралады. 

45-БАП. Ұзатқан қыз барған жерінде бала таппай өлсе, төркінінен мінген ат, ер-тұрманы, артқан бір түйе сәукелесімен қайтарады. 

46-БАП. Егер қалыңдығы өліп қалып, балдызы жездесіне бармаймын десе, алған қалың малын қыз әкесі күйеуіне қайтарып береді. 

 

47-БАП. Күйеуі өлген жесір әйелі сүйсе, күйеуінің бір туысқан бауырына яки ағайынына тиеді, егерде сүймесе ықтияры өзінде.

48-БАП. Егерде біреу құдалықты бұзса: қыз әкесі бұзса, күйеуден алған қалың малын қайтарып береді Һәм дауласқан қалың малдың ғұрпына қарай айып береді. Батасы қырық жеті байтал яки артық болса, бас тоғыздан үш тоғыз айып береді. Отыз жеті болса, екі тоғыз, жиырма жеті болса, бір тоғыз береді. Он жеті болса, бір ат шапан береді. Егерде күйеудің әкесі яки өзі құдалықты бұзса, берген қалың малынан үш тоғызды қалдырып, қалған малын алады. Егерде қалың малы қырық жеті болса, отыз жеті болса – екі тоғыз, жиырма жеті болса – бір тоғыз, он жеті болса – бір ат, шапан.

49-БАП. Қарсы құда турасындағы барша дауларды билер бітірсе керек және келесі уақытта қарсы құда болынбасын. Яғни бұл ереже мағлұм етілгеннен кейін егерде құда болса, молда некесін қимасын.

50-БАП. Құдалық уағдасы бекітіледі – құда түсіп, құйрық бауыр жегеннен кейін.

51-БАП. Егер күйеуі өлген әйел баласы жоқ болса да, бар болса да күйеуге тимей отырса, күйеуінен қалған барша малға ие болып, билеп тұрады. Егерде күйеуі өлген әйел күйеуге тиемін, шығамын десе, барлық күйеуінен қалған малынан баласы болса, сегізден бірін, баласыз болса, алтыдан бірін алады. Киген киім, төсек орнынан басқа қалған еркек балалары, қалған барша малымен әкесінің бауырларына беріледі. Олар өз арасынан бірін ие қылып, баланы малымен сақтатады. Сол ие болған кісі қағазбен есеп беруге міндетті емес. Егерде малын орынсыз шашты деген дау сөз болса, сонда би арқылы барша туғандарының көрсетуі бойынша тексеріледі. Қыз бала қалса, әр уақытта анасына тиісті, анасы күйеуге беріп, қалың малын өзі алады. Қыз күйеуге тиген соң өлген атасының бауырларына яғни қалған малды сақтап тұрушыларға төркіндеп барып, әкесінің қалған малынан лайықты есе алады. Егерде әйел күйеуге тимей, өлген күйеуінің дүниесіне ие болып тұрса яки малын шашса, сонда өлген күйеуінің туысқанының біреуі ие болып, сыртынан қарап тұрады. Ол ие болған кісі әйелді не қалған малды ауылына яки үйіне кіргізіп алмайды. Әрі әйел күйеуге тисе, екінші қалың мал алынбайды. Егерде біреудің жесір қалған үш қатыны болса, сонда сегізден бірін бәріне бірдей бөліп береді. Егер үш әйелдің біреуі күйеуге тиемін десе, төсек орын, киген киімінен басқа жиырма төрттен бірін алады. Егерде екі жесір әйелдің бірі болса, он алтыдан бірін алады. 

52-БАП. Сойыс қонағасы қазақ рәсімінде бар. Бермеген кісі бір ат, шапаннан бір түйеге дейін айыпты болады. Ләкинде бұлардың ішінен шығарылады керуен Һәм тракті жол үстінде, жәрмеңке қасында, қайық аузында һәм сиез мекенінде, қала қасында тұрушылар. 

53-БАП. Екі тамыр айырылысса, билердің тексеруі бойынша артығын алысар бір-бірінен айып жоқ. 

54-БАП. Қызметтегі адамдардың үстінен жала қылғандар билердің билігі бойынша жиырма сегіз күнге дейін абақтыда кіріптар болады. Жауапкердің шығыны шықса, анығын қайтарып береді. Мұндай жалаларды тоқтатарға бір себеп көрсетеміз. Сондай жалған арыздар әсіресе сайлау уақытында көп болады. Оның хақында сұраймыз, ұлықтардан мұндай арыз тұрғысында істейтін анықтаманы жасатқанша болыстың яки төтенше сиездің билеріне тексермекке берілсе екен. 

55-БАП. Біреудің жерін жеген дауларды билер жері пәленшенікі деген елубасылардың куәлігіне қарай тексереді. Тексерген уақытта жерді билер өздері көреді яки сенімді кісінің куәлігі бойынша жеген жерінің сомасына қарай билік айтады. Шығынын қайтарып, үстіне һәм айып салады. 

56-БАП. Қонған ауылда қонақтың аты жоғалса, ауыл күймейді, сенбесе, ат иесі ауылдан шариғат алады. 

57-БАП. Тоғыз деген айыптың малға шыққан саны мынау:
Бірінші – бас тоғыз түйе бастатқан:
1 түйе
2 құлын
2 бие
2 құнан
2 тай
Екінші – орта тоғыз, яғни ат бастатқан тоғыз:
1 жуан ат
2 тай
2 тайынша
4 бойдақ қой
Үшінші – аяқ тоғыз:
1 дөнен өгіз 

2 тайынша 

3 бойдақ қой 

3 тоқты, тоқал тоғыз болмайды. 

58-БАП. Мал басын былайша бағалаймыз.
Маңдай түйе – 3 ат және 30 қой.
Орта түйе – 3 бесті
Дөнен атан – 2 бесті, 1 тай
Құнан атан – 2 бесті
Тайлақ – құлынды бие 12 қойлық
Бота – 1 бесті
Бәйге ат – орта бір түйеден бес бес түйеге дейін
Жорға ат – құлынды биеден төрт түйеге шейін
Жақсы ат – құлынды биеден бір түйеге шейін
Айғыр – құлынды биеден екі бестіге шейін
Бие құлындысы – 10 қой,
Бие құлынсызы – 10 тоқты
Ат – 9 қой
Бесті – жетіден сегіз қойға шейін
Дөнен – 5 қойдан 6 қойға шейін
Құнан – 4 қойдан 5 қойға шейін
Тай – 3 қойдан 4 қойға шейін
Құлын – 2 қойға шейін
Атан өгіз – 12 қой
Бесті һәм дөнен өгіз – 4 қойдан 8 қойға шейін
Тайынша – 2 қой 

59-БАП. Үй, кілет бұзып, қастық ниетімен істесе, ұрлаған нәрсесінен басқа бір тоғыздан үш тоғызға дейін айып береді. Қора, кілет бұзбаған ұрлыққа ат шапан айып береді. Ол азы, онан үлкен айып ұрлаған сомасына қарай. 

60-БАП. Билердің билігі бойынша кесілген қалып қалыбынша алып береді. Егерде жауапкер ықтиярымен бұйырылған малды бермесе яки шақыруына келмесе, сонда мал алып беруші ауылдастарынан куәлар алдырып, сол куәлардан мал алушы бір қалыс кісіні таңдап алып осы жоғарыда айтылмыш баға бойынша алып беретін малды бағалайды. Егерде мал беруші кісі бермеймін деп қарсылық қылса, байлап қойып алып беруге де болады. Билік бойынша мал алып беруге ешбір қазақ рәсімінше үлгі жоқ.

61-БАП. Ұрлық үшін кесілген мал алынып беріледі, ұрының өзінен һәм оған серік болған жолдасынан. Ұрының серік жолдасы болады ат беріп аттандарған, бірге ұрлыққа барып ептескен, ұрлаған жылқыны жасырған, істеген ұрлықты біле тұрып жасырғандар. Бұл кісілердің малы жоқ болса, мал төлеуіне міндетті. Ұрланған атты біле тұрып сатып алғандар, егерде сатып алушылар ұрымен бір болыста болса, одан сол мал алынып беріледі. Сол ұрлықты қылған уақытта тұрған ауыл иесінің соның да малы жоқ болса, мал алушы даугер бөтен ояздікі болса, сонда қызметте тұрушы адамдар һәм жұрты төлейді. Старшын елі күйеді. Мал алушы бөтен болыстікі болып, бір дуандас болса, елубасы халқы күйеді. Даугер бір болыстікі болып, өзге старшындікі болса да, мал алушы мен мал беруші бір старшын екі және он басы халқы күйеді. Бұл қылған ынтымағымыз ұрлықты тыймақ үшін һәм мал иесінің иесінің малы түгел тиіп, ризалыққа жетпек үшін жасадық. Яғни шығын орнына кесілміш айыптарды алмақ хақында тағы да осы ынтымағымызды жасадық. Үш жылға шақ уақыт қойып, яғни ұрлық тиылғанша қызметтегі адамдарды мал төлеуден шығармаған себебіміз, сол халықтың ішіндегі жамағат адамы болған хұқында халықтың мал төлейтін райы болады. Жоғарғы айтылмыш адамдардың малы жоқ болған уақытта, егер билер малы жоқтығына көздері жетіп айырған болса, жұртқа түсетін мұның хақындағы малды билер тексеріп біледі. Мұнан басқа ынтымақ қыламыз, елдегі барша ұрыларды һәм сенімсіз адамдарды түгендеп, сенімді адамдарға кепілге бермекке, кейбіреулерін кепілге алмаймын деуі мүмкін емес, кепілге беруге тиісті. Басшы кісілерге, ауыл ақсақалдарына һәм оның ішінен қызмет иелеріне ұйғарым шығармаймыз. Сол кепіл кісілер ауыл иелерімен жұртқа тартқызбай тұрып, әуелі өздері күйсе керек. Ұры үшін кепілдікке тұрған адамдарға билік берілмесін. Мал алушыға ұрының қыстауындағы артық жері төлеуге алып беріледі. Уа һәм билерге міндетті билік айтқан уақытта ұрыға жаһат қылған бай адамдарға дүре мен абақты бұйырмаққа: үш мәрте ұрлығы мойнына қойылып, тыйылмағандарды жұрт үкім жасап, өз арасынан мүлде айдатса керек. Егер үкімге қосылмаймын деген адам болса, сол ұры үшін міндетті. Ұрыға түскен барлық малды тартса керек. 

62-БАП. Сотта жесір турасынан һәм басқа даулар бойынша жоғарғы айтылмыш рәуіште мал алып беруге болмайды. Әркім өзі үшін күйеді. Малы жоқ деген сөз алынбасын. Бірақ, құн турасындағы дауларда өлтірісіп серік болғандар мал тартады. 

63-БАП. Қазынаға һәм даугер адамға кесілген айып, өзге кісіден күйдіріп алынбайды. Кескен адамның малы жоқ болса, айып орнына абақты бұйырылады. 

ereje2

Қарамола съезі ережесінің соңғы беті.

64-БАП. Жалғыз бидің, болыстың һәм төтенше сиездерінің көрсетілміш көшірмесі кесілетін кітаптің үлгісін бек ұнатамыз. 

65-БАП. Күмәннің өтуі болыстық молданың тексеруінде. Молданың зұлымдығы халықтың тексеруіне тиісті. Күмәншінің уақыты күнінде күмән еткендігі жазарға бізге көрсетілген кітаптің үлгісін ұнатамыз. Сол кітапті молда алып жүрмей үйінде сақтаса екен. Қалай даугер көшірмені алған соң молдаға барып, кітабына тіркетсе керек. Егер даугер осылайша етпесе, ілгері уақытта күмән етпеді деп арыз айтуға тиісті емес. Күмәнші уақытты молда үйінде бар болса да, жоқ болса да, келгенін мәлім етіп, кітапқа жаздырса керек. Яғни молда күмәннің айтылмыш уақытты күнінде мүмкін қадірінше үйінде отырса керек. Молда күмәннің өткендігін яки өтпегендігін көшірменің сыртына жазумен куәландырып тұрсын. Осы бапта айтылғандарды толық істелмегі үшін билер билігінде күмәншінің атын, жөнін һәм уақытты күнін анықтап жазуға міндетті. 

66-БАП. Мүмкін болса метрика кітаптар болыстық молданың қолында жүрсе екен. Бірақ, кітаптың жазылуы көрсетілміш үлгімен мұсылманша жазылса екен. Егерде ұлықтар бұрынғыдай метрикалық кітапты тілмашқа жаздыруға тиісті көрсе, сонда болыстық молданы біз міндетті қыламыз, қиылған некені кесілміш кітаптан квитансианың сыртына жазып куәландырмаққа ләкин жалғыз тілмаштың кітапқа тіркегені неке болмайды. Әйел мен еркек арасында молдамен қиылса неке тахиқ болады. 

67-БАП. Егерде бір үлгілі кітаптар берілсе, сонда жалған көшірме беруге орны келмес, осыдан бұрын берілміш көшірмелер бидің мөрі яки қолы қойылса сыйымды болады, Екі бидің мөрі басылған көшірмелерде болыс яки сиез бастығының жазылмыш куәлігі болмаса, сиез биінің көшірмесі деп сенуге мүмкін емес. 

68- БАП. Егер даугер биге тура арыз айтса, би жауапкерді шақыртып, керек қылса сонда ауылнай старшын айтылмыш жауапкерді жеткізіп берсін. Егер билігінде һәм көшірмесінде кесілген малдарды анықтап жазуға міндетті. Күмән етпесе де.

69-БАП. Ұрлық хақында кесілміш билік аттан басқа өзге даулардан қиылған билік үшін оннан бірін алады. Билер кесілген өздеріне тиіс билік хақысын өз қолдарымен алса, зорлық хүкімінде болады. Билік қылған жерінде хақысы алынып берілсін. Әр сиезде билер бір қалыс кісіні билік қақысын жимаққа сайлайды. Сол сайланмыш кісі болыс, старшын арқылы билік қақысын жиып алып би басына бірдей бөліп береді. 

70-БАП. Сиезге шақырылған барша қызмет иелерінің ұстаған шығындары жұрт үстінен салынады. Сол шығындарды ел арасында старшын жиюшы болады. Кімде-кім тиісті түскен шығынын бермесе, билердің тексеруіне беріледі. 

71-БАП. Қазақтар өз арасында болынмыш дауларға орыстан яки ноғайдан уәкілдік алып кіріспесін. Сенімді боларға мүмкін өзімен ояздас қазақ адамға. 

72-БАП. Билердің билік бітімін орнына келтірмек уағда күні көшірмені болысқа яки старшынға мағлұм еткен күннен есептеледі. Жалғыз бидің билігін орнына келтірмекке старшын міндетті, сиез билерінікіне болыс міндетті. Бір бидің билігін орнына келтірмек уағдасы үш күннен жеті күнге шейін. Сиез билерінікі жеті күннен жиырма күнге шейін. Төтенше сиездің билігін бір айға шейін. 

73-БАП. Егерде жетім қыз әке-шешесінің тірі кезінде құда болып атастырылған болса, біреуге, әке-шешесі өлгеннен кейін құдалығын бұзған болса, алған күйеуі қалың малын айыбымен қайтарады. Егерде қыз бұрынғы атастырған күйеуіне тисе, сонда ешкім тиісті әкесінен қалған жасауын һәм мирасын алмаққа тежеу қылмасын. 

74-БАП. Осы ережедегі айтылмыш барша сөздер қазіргі сиезге міндетті. Бөлек қаулыдағы жазылмыш сөздерден басқасы, ешбір тоқтатпайынша бітірмекке міндетті. Бұл ереже мағлұм етілген соң, барша билерге, сиездерге, болыстарға, старшындарға жаңадан ереже жасалғанға шейін, осы ереже жасалмай тұрып жазылған көшірмелер 67-інші бапта айтылған рәуіш бойынша сыйымды болады. Ләкин оның үшін осы 74 бапты ережені біздер жасадық. Қазақ рәсімінше таза көңіліміз һәм әділетімізбен уә һәм растығына сендіреміз. Павлодар оязының биі Жүсіп Бәтішұлы, би Иса Бердіәліұлы, би Молдабай Сәрсенұлы, би Мұқатай Келдібекұлы, би Санияз Бабайұлы, би Смағұл Шоқпарұлы қолдарын қойды. Би Серғазы Тайсарыұлы, би Жалалиддин Рамазанұлы мөрлерін басты. Қарқаралы оязының биі Хәкім Құдаймендіұлы, би Абай Майқыұлы, би Екеш Сыбанұлы, би Елеубай Қашқынбайұлы, би Белібай Тұманбайұлы, Абыралы болысының кандидаты Шәкірұлы мөрлерін басты, би Оспан Атақозыұлы, би Баймұхамед Алдабергенұлы қолдарын қойды. Би Иса Шонтыұлы таңбасын басты. Семиполат оязының құрметті қазақтары Ибраһим Құнанбайұлы, Құдайберген Тастамбекұлы, Ибраһим Нұркенұлы, билер Бектоғай Ботабайұлы, Иса Сүтжанұлы, Айтқазы Жексенбайұлы, би Жұмақан Жарқынбайұлы қолдарын қойды. Би Сүйіндік Шақабайұлы, би Әлжан Назарұлы мөрлерін басты. Өскемен оязының болыс хорунжиі Сіләм Әлжанұлы, құрметті қазақ Құрманғали Жақыпұлы, би Жанкедей Қойтыұлы, би Ережеп Ноқайұлы қолдарын қойды. Болыс Иса Көнбасұлы, болыс Қабанбай Қошқарұлы, би Үсен Қалабайұлы мөрлерін басты. Құрметті қазақ Қалматай Есенқожаұлы таңбасын басты. Би Қаумен Аманұлы қолын қойды. Зайсан дуанының болысы Бөкеш Шаянбайұлы, болыс Билеуші Босқымбайұлы, би Жұмахан Қисықұлы, би Қоқаш Есенгелдіұлы қолдарын қойды. Болыс Ақшал Қожабергенұлы, болыс Тәркімбай Жақсыбайұлы, би Жайсаңбай Елемесұлы, би Батбақбай Тілеуұлы, би Қайрамбай Қуандықұлы мөрлерін басты. Сиез бастығы, Өскемен оязы Маевский қолын қойды. Семей оязының лауазымын ада қылушы Казанцев, Зайсан приставының помощнигі Нарбут, Қарқаралы оязының старший помощнигінің лауазымын ада қылушы Айтбақин қолдарын қойды һәм әскери губернатор Цеклинский қолын қойды.

 © Әуезов институты, 2023-2026

Әуезов институтында әзірленген қазақ мәдениетінің ірі тұлғалары шығармаларының академиялық басылымдарының онлайн нұсқасы