Қара сөздер
Отыз бірінші сөз
Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі – көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші – сол нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану1 керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу керек; үшінші – сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші – ой кеселі нәрселерден қашық болу керек. Егер бір кез болып қалса, салынбау керек. Ой кеселдері: уайымсыз салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға салыну, я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер.
__________________________
1 عبرت – (араб.) [‘ибрәт] – ғибрат, үлгі.
Отыз екінші сөз
Білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға әуелі білмек керек. Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Оларды білмек керек, білмей іздегенмен табылмас.
Әуелі – білім-ғылым табылса, ондай-мұндай іске жаратар едім деп, дүниенің бір қызықты нәрсесіне керек болар еді деп іздемекке керек. Оның үшін білім-ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана білмектіктің өзін дәулет білсең һәм әр білмегеніңді білген уақытта көңілде бір рахат құзыр хасил1 болады. Сол рахат білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді тағы да сондай білсем екен деп үміттенген құмар, махаббат пайда болады. Сонда әрбір естігеніңді, көргеніңді көңілің жақсы ұғып, анық өз суретімен ішке жайғастырып алады.
Егер дін көңілің өзге нәрседе болса, білім-ғылымды бір-ақ соған себеп қана қылмақ үшін үйренсең, ондай білімге көңіліңнің мейірімі асырап алған шешеңнің мейірімі секілді болады. Бастапқыдай болғанда, тапқан шешенің мейірімі секілді болады. Адамның көңілі шын мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға мейірленіп, тезірек қолға түседі. Шала мейір шала байқайды.
Екінші – ғылымды үйренгенде, ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек. Бәхсқа2 бола үйренбе, азырақ бәхс көңіліңді пысықтандырмақ үшін залал да емес, көбірек бәхс адамды түземек түгіл, бұзады. Оның себебі әрбір бәхсшіл адам хақты шығармақ үшін ғана бәхс қылмайды, жеңбек үшін бәхс қылады. Ондай бәхс хәсәдшілікті3 зорайтады, адамшылықты зорайтпайды, бәлкім, азайтады. Және мақсаты ғылымдағы мақсат болмайды, адам баласын шатастырып, жалған сөзге жеңдірмекші болады. Мұндай қиял өзі де бұзықтарда болады. Жүз тура жолдағыларды шатастырушы кісі бір қисық жолдағы кісіні түзеткен кісіден садаға кетсін! Бәхс – өзі де ғылымның бір жолы, бірақ оған хирслану4 жарамайды. Егер хирсланса, өз сөзімшіл ғурурлық5, мақтаншақтық, хәсәдшілік бойын жеңсе, ондай кісі адам бойына қорлық келтіретұғын өтіріктен де, өсектен де, ұрсып-төбелесуден де қашық болмайды.
Үшінші – әрбір хақиқатқа тырысып ыждағатыңмен көзің жетсе, соны тұт, өлсең айрылма! Егерде ондай білгендігің өзіңді жеңе алмаса, кімге пұл болады? Өзің құрметтемеген нәрсеге бөтеннен қайтіп құрмет күтесің?
Төртінші – білім-ғылымды көбейтуге екі қару бар адамның ішінде:
бірі – мұлахаза6 қылу, екіншісі – берік мұхафаза7 қылу. Бұл екі қуатты зорайту жиһәтінде8 болу керек. Бұлар зораймай, ғылым зораймайды.
Бесінші – осы сөздің он тоғызыншы бабында9 жазылған ақыл кеселі деген төрт нәрсе бар. Содан қашық болу керек. Соның ішінде уайымсыз салғырттық деген бір нәрсе бар, зинһар10, жаным, соған бек сақ бол, әсіресе, әуелі – Құданың, екінші – халықтың, үшінші – дәулеттің, төртінші – ғибраттың, бесінші – ақылдың, ардың – бәрінің дұшпаны. Ол бар жерде бұлар болмайды.
Алтыншы – ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады. Сол мінез бұзылмасын! Көрсеқызарлықпен, жеңілдікпен, я біреудің орынсыз сөзіне, я бір кез келген қызыққа шайқалып қала берсең, мінездің беріктігі бұзылады. Онан соң оқып үйреніп те пайда жоқ. Қоярға орны жоқ болған соң, оларды қайда сақтайсың? Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегенінде тұрарлық мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын! Бұл беріктік бір ақыл, ар үшін болсын!
___________________________________
1 حضور حاصل – (араб.) [хузур хасил] – дайын нәтиже, табыс.
2 بحث – (араб.) [бәхс] – пікір таласу, талқылау.
3 حسد – (араб.) [хәсәд] – күншілдік, іштарлық.
4 خرس – (араб.) [хирс] – қомағайлану, ашқарақтану.
5 غرور – (араб.) [ғурур] – менмендік, тәкаппарлық.
6 ملاحظه – (араб.) [муләхәзә] – көңіл аудару, байқап қарау.
7 محافظه – (араб.) [мухәфәзә] – сақтау, қорғау.
8 جهت– (араб.) [жиһәт] – бағыт.
9 Абайдың қара сөздерінің рет саны бойынша 31-сөз.
10 زنهار – (парсы.) [зинһар] – сақ бол, байқа!
Отыз үшінші сөз
Егер де мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды. Алдау қоспай адал еңбегін сатқан қолөнерлі – қазақтың әулиесі сол. Бірақ Құдай Тағала қолына аз-маз өнер берген қазақтардың кеселдері болады.
Әуелі – бұл ісімді ол ісімнен асырайын деп, артық ісмерлер іздеп жүріп, көріп, біраз істес болып, өнер арттырайын деп, түзден өнер іздемейді. Осы қолындағы аз-мұзына мақтанып, осы да болады деп, баяғы қазақтың талапсыздығына тартып, жатып алады.
Екінші – ерінбей істей беру керек қой. Бір-екі қара тапса, малға бөге қалған кісімсіп, «маған мал жоқ па?» дегендей қылып, еріншектік, салдау-салғырттыққа, кербездікке салынады.
Үшінші – «дарқансың ғой, өнерлісің ғой, шырағым», немесе «ағеке, нең кетеді, осы ғанамды істеп бер!» дегенде «маған да біреу жалынарлыққа жеткен екенмін» деп мақтанып кетіп, пайдасыз алдауға, қу тілге алданып, өзінің уақытын өткізеді. Және анаған дүниенің қызығы алдауды білген дегізіп, көңілін де мақтандырып кетеді.
Төртінші – тамыршылдау келеді. Бағанағы алдамшы шайтан тамыр болалық деп, бір болымсыз нәрсені берген болып, артынан «үйтемін-бүйтемін», «қарық қыламын» дегенге мәз болып, тамырым, досым десе, мен де керектінің бірі болып қалыппын ғой деп, және жасынан іс істеп, үйден шықпағандық қылып, жоқ-барға тырысып, алдағанды білмей, дереу оның жетпегенін жеткіземін деп, тіпті жетпесе өзінен қосып, қылып бер дегенінің бәрін қылып беріп, күні өтіп, еңбек қылар уақытынан айрылып, «жоғары шыққа» қарық болып, тамақ, киім, борыш есінен шығып кетіп, енді олар қысқан күні біреудің малын бұлдап қарызға алады. Оны қылып берейін, мұны қылып берейін деп, соныменен табыс құралмай, борышы асып, дауға айналып, адамшылықтан айрылып, қор болып кетеді. Осы несі екен? Қазақтың баласының өзі алдағыш бола тұрып және өзі біреуге алдатқыш болатұғыны қалай?
Отыз төртінші сөз
Жұрттың бәрі біледі өлетұғынын және өлім үнемі қартайтып келмейтұғынын, бір алғанды қайта жібермейтұғынын. Қазақ осыған да, амал жоқ, нанады, анық өз ойына, ақылына тексертіп нанбайды. Және һәмманы1 жаратқан Құдай бар, ахиретте сұрау алады, жамандыққа жазғырады, жақсылыққа жарылғайды, жазғыруы да, жарылғауы да пенде ісіне ұқсамайды, бегірек есепсіз қинауы да бар, бегірек есепсіз жетістіруі де бар деп – бәріне сендік дейді. Жоқ, онысына мен сенбеймін. Олар сендім десе де, анық ақиқат көзі жетіп, ден қойып, ұйып сенбейді. Ол екеуіне анық сенген кісіге уайым ойлап не керек? Осы екеуіне лайықты жақсылықты өздері де іздеп таба береді. Егер де осы екеуіне бұлдыр сеніп отырса, енді неге сендіре аламыз? Оны қайтіп түзете аламыз? Оларды мұсылман деп, қалайша иманы бар ғой дейміз?
Кімде-кім ахиретте де, дүниеде де қор болмаймын десе, білмек керек: еш адамның көңілінде екі қуаныш бірдей болмайды, екі ынтық құмарлық бірдей болмайды, екі қорқыныш, екі қайғы – олар да бірдей болмайды. Мұндай екі нәрсені бірдей болады деп айтуға мүмкін емес. Олай болғанда, қай адамның көңілінде дүние қайғысы, дүние қуанышы ахирет қайғысынан, ахирет қуанышынан артық болса – мұсылман емес. Енді ойлап қарай бер, біздің қазақ та мұсылман екен! Егерде екі нәрсе кез болса, бірі ахиретке керекті, бірі осы дүниеде керекті, бірін алса, бірі тимейтұғын болса, сонда біреу ахиретке керектіні алмай, екінші бір кез келгенде алармын деп, жоқ, егер кез болмайтұғын болса, кең Құдай өзі кеңшілікпенен кешіреді-дағы, мына кезі келіп тұрғанда мұны жіберіп болмас деп, дүниеге керектіні алса, енді ол кісі жанын берсе ахиретті дүниеге сатқаным жоқ деп, нануға бола ма?
Адам баласына адам баласының бәрі – дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде туысың, өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің – бәрі бірдей, ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің, шіруің, көрден махшарда сұралуың – бәрі бірдей, екі дүниенің қайғысына, пәлесіне хаупін, екі дүниенің жақсылығына рахатың – бәрі бірдей екен. Бес күндік өмірің бар ма, жоқ па? Біріңе-бірің қонақ екенсің, өзің дүниеге де қонақ екенсің, біреудің білгендігіне білместігін таластырып, біреудің бағына, малына күндестік қылып, я көрсеқызарлық қылып, көз алартыспақ лайық па? Тілеуді Құдайдан тілемей, пендеден тілеп, өз бетімен еңбегімді жандыр демей, пәленшенікін әпер демек – ол Құдайға айтарлық сөз бе? Құдай біреу үшін біреуге жәбір қылуына не лайығы бар? Екі ауыз сөздің басын қосарлық не ақылы жоқ, не ғылымы жоқ бола тұра, өзімдікін жөн қыламын деп, құр «ой, Тәңір-ай!» деп таласа бергеннің несі сөз? Оның несі адам?
___________________________
1 همه – (парсы.) [һәммә] – барша, бәрі.
Отыз бесінші сөз
Махшарға1 барғанда Құдай Тағала қажы, молда, сопы, жомарт, шейіт – соларды қатар қойып, сұрар дейді. Дүниеде ізет үшін, сыйлы, құрметті болмақ үшін қажы болғанды, молда болғанды, сопы болғанды, жомарт болғанды, шейіт2 болғандарды бір бөлек қояр дейді. Ахиретке бола, бір ғана Құдай Тағаланың разылығын таппақ үшін болғандарды бір бөлек қояр дейді.
Дүние үшін болғандарға айтар дейді: «Сендер дүниеде қажеке, молдеке, сопеке, мырзеке, батыреке аталмақ үшін өнер қылып едіңдер, ол дүниең мұнда жоқ. Сендердің ол қызықты дүниең харап болған, сонымен қылған өнерлерің де бітті. Енді мұнда құрмет алмақ түгіл, сұрау беріңдер! Мал бердім, өмір бердім, не үшін сол малдарыңды, өмірлеріңді, бетіңе ахиретті ұстап, дін ниетің дүниеде тұрып, жұртты алдамақ үшін сарып қылдыңдар?», – деп.
Ана шын ниетіменен орнын тауып, бір Алланың разылығы үшін өнер қылғандарға айтар дейді: «Сендер бір ғана менің разылығымды іздеп малдарыңды, өмірлеріңді сарып қылып едіңдер, мен разы болдым. Сіздерге лайықты құрметті орным бар, дайын, кіріңдер! Һәм ол разылықтарыңнан басқа осы махшар ішінде, сендердің осы қылғаныңа өзі қылмаса да, іші еріп, ынтық болған достарың табылса, шапағат3 қылыңдар!», – деп айтар дейді.
_______________________________
1 محشر – (араб.) [мәхшәр] – о дүниеде адам баласының амалға таразыға тартылатын алаң.
2 شهید – (араб.) [шәһид] – Алланың діні жолында жан тапсырған адам.
3 شفاعت – (араб.) [шәфа‘әт] – көмек, мейірім.
Отыз алтыншы сөз
Пайғамбарымыз саллаллаһу ғалайһи уә сәлләмнің1 хадис шарифінде2 айтыпты: «Мән лә хайә`ән ләһу уә лә имәнә ләһу»3 деп, яғни кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ деген. Біздің қазақтың өзінің мақалы да бар: «Ұят кімде болса, иман сонда», – деген. Енді бұл сөзден білінді: ұят өзі иманның бір мүшесі екен. Олай болғанда білмек керек, ұят өзі қандай нәрсе? Бір ұят бар – надандықтың ұяты, жас бала сөз айтудан ұялған секілді, жақсы адамның алдына жазықсыз-ақ әншейін барып жолығысудан ұялған секілді. Не шариғатқа теріс, не ақылға теріс жазығы жоқ болса да, надандықтан бойын керістендіріп, шешілмегендік қылып, ұялмас нәрседен ұялған мұндай ұят шын ұялу емес – ақымақтық, жамандық.
Шын ұят сондай нәрсе, шариғатқа теріс, я ақылға теріс, я абиұрлы бойға теріс бір іс себепті болады. Мұндай ұят екі түрлі болады. Біреуі – ондай қылық өзіңнен шықпай-ақ, бір бөтен адамнан шыққанын көргенде, сен ұялып кетесің. Мұның себебі сол ұят істі қылған адамды есіркегендіктен болады. «Япырым-ай, мына байғұсқа не болды, енді мұның өзі не болады» дегендей, бір нәрсе іштен рахым секілді болып келіп, өзіңді қысып, қызартып кетеді. Біреуі сондай ұят, шариғатқа теріс, я ақылға, я абиұрлы бойға теріс, я адамшылыққа кесел қылық, қатеден яки нәпсіге еріп ғапылдықтан өз бойыңнан шыққандығынан болады. Мұндай ұят қылық қылғандығыңды бөтен кісі білмесе де, өз ақылың, өз нысабың өзіңді сөккен соң, іштен ұят келіп, өзіңе жаза тарттырады. Кірерге жер таба алмай, кісі бетіне қарай алмай, бір түрлі қысымға түсесің. Мұндай ұяты күшті адамдар ұйқыдан, тамақтан қалатұғыны да бар, хатта4 өзін өзі өлтіретұғын кісілер де болады. Ұят деген – адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіс қылған қысымның аты. Ол уақытта тілге сөз де түспейді, көңілге ой да түспейді. Көзіңнің жасын, мұрныңның суын сүртіп алуға да қолың тимейді, бір ит боласың. Көзің кісі бетіне қарамақ түгіл, ешнәрсені көрмейді. Мұндайлыққа жетіп ұялған адамға өкпесі бар кісі кешпесе, яки оның үстіне тағы аямай өртендіріп сөз айтқан кісінің өзінің де адамшылығы жоқ десе болар.
Осы күнде менің көрген кісілерім ұялмақ түгіл, қызармайды да. «Ол істен мен ұятты болдым дедім ғой, енді нең бар?», – дейді. Я болмаса «Жә-жә, оған мен-ақ ұятты болайын, сен өзің де сүйтпеп пе едің?» дейді. Немесе «пәленше де, түгенше де тірі жүр ғой, пәлен қылған, түген қылған, менікі оның қасында несі сөз, пәлендей, түгендей мәнісі бар емес пе еді?» деп, ұялтамын десең, жап-жай отырып дауын сабап отырады. Осыны ұялған кісі дейміз бе, ұялмаған кісі дейміз бе? Ұялған десек, хадис анау, жақсылардан қалған сөз анау. Осындай адамның иманы бар дейміз бе, жоқ дейміз бе?!
______________________________
1 صلی الله علیه و سلم – (араб.) [саллаллаһу ‘әләйһи уә сәлләм] – Алланың оған сәлемі мен амандығы болсын.
2 حدیث شریف – (араб.) [хәдис шәриф] – қасиетті хадисі, қасиетті сөзі.
3 من لا حیا له و ایمانا له – (араб.) [Мән лә хайә`ән ләһу уә лә имәнә ләһу] – кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ.
4 حتی – (араб.) [хәттә] – үстеу: тіпті, керек десе, …да, …де.
Отыз жетінші сөз
1. Адамның адамшылығы істі бастағандығынан білінеді, қалайша бітіргендігінен емес.
2. Көңілдегі көрікті ой ауыздан шыққанда өңі қашады.
3. Хикмет сөздер өзімшіл наданға айтқанда, көңіл уанғаны да болады, өшкені де болады.
4. Кісіге біліміне қарай болыстық қыл; татымсызға қылған болыстық өзі адамды бұзады.
5. Әкесінің баласы – адамның дұшпаны.
Адамның баласы – бауырың.
6. Ер артық сұраса да азға разы болады.
Ез аз сұрар, артылтып берсең де разы болмас.
7. Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың; адамдықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың.
8. Сократқа у ішкізген, Иоанна Аркті отқа өртеген, Ғайсаны дарға асқан, пайғамбарымызды түйенің жемтігіне көмген кім? Ол – көп, ендеше көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал.
9. Адам баласын заман өстіреді, кімде-кім жаман болса, оның замандасының бәрі виноват1.
10. Мен егер закон2 қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім.
11. Дүниеде жалғыз қалған адам – адамның өлгені. Қапашылықтың бәрі соның басында. Дүниеде бар жаман да көпте, бірақ қызық та, ермек те көпте. Бастапқыға кім шыдайды? Соңғыға кім азбайды?
12. Жамандықты кім көрмейді? Үмітін үзбек – қайратсыздық. Дүниеде ешнәрседе баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің? Қары қалың қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді?
13. Ашулы адамның сөзі аз болса, ыза, қуаты артында болғаны. Егер де аузынан қан ағызса, домбыт мақтаншақ, я қорқақ.
14. Қуанбақтық пен бақ – мастықтың үлкені, мыңнан бір кісі-ақ көтін ашпайтұғын ақылы бойында қалады.
15. Егер ісім өнсін десең, ретін тап.
16. Биік мансап – биік жартас,
Ерінбей еңбектеп жылан да шығады,
Екпіндеп ұшып қыран да шығады;
Жікшіл ел жетпей мақтайды,
Желөкпелер шын деп ойлайды.
17. Дүние – үлкен көл,
Заман – соққан жел,
Алдыңдағы толқын – ағалар,
Артқы толқын – інілер,
Кезекпенен өлінер,
Баяғыдай көрінер.
18. Бақпен асқан патшадан
Мимен асқан қара артық;
Сақалын сатқан кәріден
Еңбегін сатқан бала артық.
19. Тоқ тіленші – адам сайтаны,
Харекетсіз – сопы монтаны.
20. Жаман дос – көлеңке:
Басыңды күн шалса,
Қашып құтыла алмайсың;
Басыңды бұлт алса,
Іздеп таба алмайсың.
21. Досы жоқпен сырлас,
Досы көппен сыйлас;
Қайғысыздан сақ бол,
Қайғылыға жақ бол.
22. Қайратсыз ашу – тұл,
Тұрлаусыз ғашық – тұл,
Шәкіртсіз ғалым – тұл.
23. Бағың өскенше тілеуіңді ел де тілейді, өзің де тілейсің, бағың өскен соң – өзің ғана тілейсің.
__________________________
1 Виноват (орыс.) – кінәлі, айыпты.
2 Закон (орыс.) – заң.
ТҮСІНІКТЕР
Отыз бірінші сөз. Мүрсейіт қолжазбаларында: 1906 ж. 21 сөз (140-бет), 1907 ж. 20 сөз (24-бет), 1910 ж. 39 сөз (37-бет).
Алғаш рет 1933 ж. жинаққа енгізілген.
1995 ж. басылымда 1977 ж. жинаққа енгізілген өзгерістер сол күйінде қабылданған. Сонымен бірге осы қара сөздегі екінші сөйлемнің басына «Егер» деген сөзден кейін 1910 ж. қолжазба бойынша «бір» деген сөз қосылды. Мұндағы «бір» сөзі 1910 ж. қолжазбада сол қалпында жазылғаны ескеріліп, 1995 ж. басылым нұсқасы негізге алынды.
Отыз екінші сөз. Мүрсейіт қолжазбаларында: 1906 ж. 22-сөз (140-бет), 1907 ж. 21 сөз (24-бет), 1910 ж. 21 сөз (39-бет).
Алғаш рет 1933 ж. жинаққа енгізілген.
1977 ж. жинаққа енгізілген стильдік өзгерістер 1995 жылғы басылымда сақталды. Сонымен бірге 1995 ж. басылымды дайындау барысында қолжазбаларды және 1945, 1957 жж. басылымдарды салыстыру негізінде төмендегідей түзетулер енгізіліпті:
1. Бірінші абзацтың үшінші, төртінші сөйлемдері қолжазбалар мен бұрынғы басылымдар негізінде біріктіріліп: «Оларды білмек керек, білмей іздегенмен табылмас» деп түзетілді;
2. Екінші абзацтағы бірінші сөйлемнің аяғы «іздемеске» емес, «іздемекке керек» деп бұрынғы қалпына келтірілді. Бұл ретте жаңа басылымда 1957 жылғы жинақта «іздемекке керек» деп берілген нұсқа да ескеріліп, 1995 ж. басылымдағы мәтін негізге алынды. Сондай-ақ, осы абзацтағы екінші сөйлемнің «бір ғана білмектіктің өзін дәулет білсең» дегеннен кейін «және» дегеннің орнына 1906, 1907 жж. нұсқалар негізінде «һәм» деп өзгертілді;
3. Үшінші абзацтың бірінші сөйлемінен кейін, 1906, 1907 жж. қолжазбалар бойынша: «Бастапқыдай болғанда, тапқан шешенің мейірімі секілді болады» деген сөйлем қосылды. Осы абзацтағы соңғы сөйлемде «білім-ғылымның өзі де» дегеннен кейін «адамға» деген сөз қосылды. Бұл жолы да 1957 ж. жинақта осы түзетулер сол қалпында жарияланғаны ескерілді;
4. Алтыншы абзацтағы бірінші сөйлемде «мұлахаза», «мұхафаза» деген сөздерден кейін «қылу» деген сөз қалпына келтірілді. Жаңа басылымда 1907 ж. қолжазбада және 1957 ж. жинақта «қылу» сөзі берілгендігі анықталып, 1995 ж. басылымда жарияланған осы сөз нұсқасы қалдырылды;
5. Жетінші абзацтың соңғы сөйлеміндегі «Олар» деген алғашқы сөз «Ол» болып түзетілді. Бұл жолы осы жинақтың жаңа басылымын дайындау барысында 1906, 1907, 1910 жылдардағы қолжазбада «Ол» сөзі жазылғандығы назарға алынып, 1995 жылғы басылымдағы осы сөз сақталып берілді;
6. Соңғы абзацтың соңғы сөйлемінде «Бұл» дегеннен кейін 1906, 1910 жылғы қолжазбалар бойынша «беріктік» деген сөз қосылды. Жаңа басылымда 1907 жылғы қолжазбада да «беріктік» сөзі жазылғандығы ескеріліп, 1995 жылғы басылымдағы осы сөз сол қалпында ұсынылды.
7. Алғашқы басылымдарда қате кеткен «бахас,» «хусід», «жаһат» деп қате оқылған араб сөздері «бәхс», «хәсәд», «жиһәт» деп түзетілді.
Отыз үшінші сөз. Мүрсейіт қолжазбаларында: 1906 ж. 34 сөз (155-бет), 1907 ж. 34 сөз (39-бет), 1910 ж. 34 сөз (51-бет).
Алғаш рет 1933 ж. жинақта жарық көріп, содан бері барлық басылымдарда осы мәтін жарияланған.
1995 ж. басылымда 1977 ж. жинақтағы өзгерістер негізінен қабылданған.
1995 ж. басылым соңындағы осы отыз үшінші сөз туралы түсінікте 1906 ж. қолжазба бойынша: «бесінші абзацтың бірінші сөйлеміндегі «қарық қыламын» деген тіркес «қарыс қыламын дегенге мәз болып» деп түзетілді» деп жазылған. Осыған байланысты соңғы басылым мәтінімен танысқан кезде мұндай түзетулер болмағандығы байқалды. Сондықтан жаңа басылымда 1907, 1910 жж. қолжазбалар мен 1957, 1977 жж. жинақтар бойынша текстологиялық салыстыру жұмыстары жүргізіліп, 1995 ж. басылымдағы мәтін нұсқасы негізге алынды. Сол сияқты жоғарыда аталған түсінікте де: «Ең соңғы сөйлемдегі «алданыш болатындығы» деген тіркес қолжазбалар бойынша «алданыш болатұғыны» деп өзгертілді» деп жазылғанымен негізгі мәтінге ешқандай өзгерістер енгізілмеген. Бұл жолы да 1907, 1910 жылдардағы қолжазбалар мен 1957, 1977 жылғы жинақтар бойынша жүргізілген салыстыру негізінде 1995 жылғы басылымдағы «алдатқыш болатұғыны» деген мәтін өзгеріссіз қалдырылды.
Отыз төртінші сөз. Мүрсейіт қолжазбаларында: 1906 ж. 31 сөз (152-бет),
1907 ж. 31 сөз (36-бет), 1910 ж. 31 сөз (48-бет).
Алғаш рет 1933 ж. жинаққа енгізілген. 1995 ж. басылымда бірінші абзацтың алтыншы сөйлемінде: «Ол екеуіне анық сенген» дегеннен кейін 1906 ж. қолжазба бойынша «кісіге» болып түзетілгендігі туралы түсінік қате берілген. Жаңа басылым бойынша 1906 ж. қолжазбада «Ол екеуіне анық сенген» деп жазылғандығы белгілі болды. Соған сәйкес 1907, 1910 жж. қолжазбалар мен 1957, 1977 жж. жинақтар бойынша жүргізілген салыстырулар барысында 1907, 1910 жж. қолжазбаларда және 1957 ж. жинақта: «Ол екеуіне анық сенген кісіге» деп берілгендігі анықталды. Сол себепті 1995 ж. басылымда жарияланған мәтін негізге алынды.
1995 ж. басылымда екінші абзацтың бесінші сөйлемінде: «Егер де екі нәрсе» дегеннен кейін «кез» деген сөз қосылды. Жаңа басылымда 1906, 1907, 1910 жж. қолжазбалар мен 1957, 1977 жж. жинақтар бойынша салыстырулар жүргізілді, соның нәтижесінде бұл нұсқаларда да «кез» сөзі берілгендігі анықталып, соңғы басылымдағы түзету өзгеріссіз қалдырылды.
Үшінші абзацтағы екінші сөйлемде: «махшарда сұралуың» дегеннің алдына «көрден» деген сөз қосылды. Жаңа басылымда 1906, 1907, 1910 жж. қолжазбаларда осы «көрден» сөзі жазылғандығы анықталды және 1995 ж. басылымда жарияланған мәтін негізге алынып, еш өзгеріссіз берілді.
Отыз бесінші сөз. Мүрсейіт қолжазбаларында: 1906 ж. 32 сөз (153-бет), 1907 ж. 32 сөз (37-бет), 1910 ж. 32 сөз (49-бет).
Алғаш рет 1933 ж. жинақта жарияланып, одан кейінгі басылымдарда осы мәтін пайдаланылды.
1995 ж. басылымда бірінші абзацтың бірінші сөйлемінде: «қажы, молда, сопы, жомарт, шейіт – соларды» деген өзгеріс енгізіліпті. Жаңа басылымда 1906, 1907, 1910 жж. қолжазбалар мен 1957, 1977 жж. жинақтар бойынша салыстырулар жүргізу қорытындысында бұл сөздер де осы нұсқаларда еш өзгеріссіз берілгендігі анықталды және соңғы басылым нұсқасы негізге алынды. Соңғы басылымда бірінші абзацтағы екінші сөйлемнің басы: «Дүниеде ғиззат үшін, сый-құрмет алмақ үшін қажы болғанды, молда болғанды» деп түзетіліп, 1907, 1910 жж. қолжазбаларға сілтеме жасалыпты. Алайда бұл қолжазбалардан дәл осылай жазылғандығы байқалмады. 1906 ж. қолжазбадағы «Дүниеде ізет үшін, сыйлы, құрметті болмақ үшін қажы болғанды, молда болғанды» деген сөйлем соңғы басылымда қолданылды.
Екінші абзацтың үшінші сөйлемінде: «сонымен бірге қылған өнерлерің де бітті» деген тіркестегі «бірге» деген сөз алыныпты. Жаңа басылымда 1907 ж. қолжазбамен салыстыру барысында осы Мүрсейіт нұсқасында «сонымен қылған өнерлерің де бітті» деген тіркес жазылғандығы анықталды.
Үшінші абзацтың басындағы «Әне» деген сөз 1906 ж. қолжазба бойынша «Ана» болып түзетіліпті. Жаңа басылымда 1907, 1910 жж. қолжазбалар мен 1957,1977 жж. жинақтар бойынша салыстырулар жүргізу барысында бұл сөз 1907, 1910 жж. қолжазбалар мен 1957 ж. жинақта «Ана» сөзі берілгендігі белгілі болды. Соңғы басылым нұсқасы сол күйі қалдырылды.
Сонымен бірге түпнұсқа бойынша және 1957, 1977, 1995 жж. басылымдардағы осы отыз бесінші сөз мәтіндеріне текстологиялық салыстыру жұмыстарын жүргізу нәтижесінде үшінші абзацтың бірінші сөйлеміндегі: «Ана шын ниетіменен орнын тауып, бір құдайдың разылығы үшін өнер қылғандарға айтар дейді» деген мәтіндегі «құдайдың» сөзі 1906 ж. қолжазба бойынша барлық басылымдарда сол қалпында берілгені байқалды да, 1907 ж. қолжазбада: «Алланың» деп жазылғаны анықталды. Мүмкін, сол кездегі кеңестік, идеологиялық шектеулерге байланысты «Алла» сөзі «құдай» сөзімен ауыстырылған шығар. Сондықтан жаңа басылымда осы қара сөздегі «Алла» сөзі қалпына келтіріліп берілді.
Отыз алтыншы сөз. Мүрсейіт қолжазбаларында: 1906 ж. 39 сөз (161-бет), 1907 ж. 39 сөз (45-бет), 1910 ж. 39 сөз (55-бет).
Алғаш рет 1933 ж. жинақта басылған. 1977 ж. жинақта 1906 ж. қолжазбамен салыстыру арқылы бірінші абзацтың аяғындағы «ұялмас нәрседен ұялған» деген тіркестерден кейін «мұндай ұят – шын ұялу емес, ақымақтық, жамандық» деп түзетіліпті. 1995 ж. басылымда да сол қалпында қалдырылған. Бұл жолы да осы нұсқа өзгеріссіз берілді.
Сонымен бірге 1977 ж. басылым бойынша екінші абзацтың төменнен санағанда соңғы сөйлеміндегі «көздің» деген сөз «көзіңнің» деп, үшінші абзацтың соңғы сөйлеміндегі «соның» деген сөз «осындай адамның» деп түзетіліпті. Соңғы басылымда осы нұсқа қабылданған. Бұл жолы да 1995 ж. жарияланған мәтін негізге алынып, сол қалпында берілді.
Отыз жетінші сөз. Мүрсейіт қолжазбаларында: 1906 ж. «Насихат» (184-бет), 1907 ж. «Насихат» (55-бет), 1910 ж. «Насихат» (61-бет).
Мүрсейіт қолжазбаларында «Насихат» деген атпен берілген. 1907, 1910 жж. қолжазбаларда 15 нақылдан, 1906 жылғыда 16 нақылдан тұрады.
16-23-нақылдар 1933 ж. басылымда жинаққа алғаш рет қосылған.
Мүрсейіт қолжазбалары мен Абай жинақтарындағы нақылдардың рет саны бірдей емес, кейбіреулері ауысып келеді. Мысалы, 1957 ж. жинақта 15-нақыл 14-ші, 16-ші нақыл 15-інші болып басылған. Оның себебі ‒ қолжазбалар мен 1933 ж. жинақта осы «Насихат» аталатын сөздің 13-бабындағы ұзағырақ текст 1940 ж. басылымнан кейін 45-сөз етіп дербес беріліпті. 1940 ж. жинақта 24 баптан құралған 37-сөз («Насихат») кейінгі басылымдарда 23 баптан тұрады.
Барлығы 23 баптан тұратын қара сөз топтамасы. Алғаш рет «Таң» журналының 1925 ж. №1 санында осы сөздегі 11 нақыл алғаш рет жарияланған, бұл соңғы 1995 ж. басылған осы қара сөздегі рет саны бойынша 2, 12, 15-23-ші нақылдар. Осыған дейінгі жинақтар түсініктемелерінде отыз жетінші сөздің журналдық нұсқасы туралы айтылған жоқ.
1995 ж. басылымдағы осы сөз туралы түсініктемеде «16-23-нақылдар 1933 ж. басылымда жинаққа алғаш рет қосылған» деп жаңсақ жазылған. Шын мәнінде 16-23-нақылдар «Таң» журналында жарық көрген болатын.
Журналдық нұсқада 2-ші нақыл 1-ші, 12-ші нақыл 2-ші, 15-ші нақыл 3-ші, 16-шы нақыл 4-ші, 17-ші нақыл 5-ші, 18-ші нақыл 6-шы, 19-шы нақыл 7-ші,
20-шы нақыл 8-ші, 21-ші нақыл 9-шы, 22-ші нақыл 10-шы, 23-ші нақыл 11-ші болып басылған. Кейін бұл нақылдар бір ізге келтіріліп, 1945 ж. жинақтан бастап барлық басылымдарда 23 баптан тұратын нақылдар ретінде басылды.
1995 ж. басылымда 1906 ж. қолжазба бойынша төмендегідей түзетулер енгізіліпті:
1. 4-нақылдың екінші жолындағы «болыстықтан» кейін «өзі» деген сөз қосылған;
2. 7-нақылдың екінші жартысындағы «адамшылықтың» деген сөз қолжазбаларға сәйкес «адамдықтың» болып өзгертілді.
3. 9-нақылда «замандасының» деген сөздің алдына 1907 ж. қолжазба бойынша «оның» деген сөз қосылды.
4. 13-нақылдағы «аузынан қара қан ағызса» деген тіркесте қолжазбалар бойынша «қара» деген сөз алып тасталды.
Жаңа басылымда Мүрсейіт қолжазбалары мен 1957, 1977, 1995 жж. басылымдарда жарияланған осы отыз жетінші сөз мәтініне текстологиялық салыстырулар жүргізу барысында жоғарыда көрсетілген өзгерістер қабылданып, соңғы басылымдағы мәтін негізге алынып берілді.