«Шағым» – Өлеңді 1941 жылы жазып алған – Ғ.Орманов (қолжазбасы сақталмаған). Алғаш 1946 жылы Жамбыл Жабаевтың 100 жылдық мерейтойына орай шыққан бір томдық толық жинағында берілген. Ақынның кейінгі барлық негізгі жинақтарына кірген. 1946, 1955 жылғы жинақтарда өлең екіге бөлініп берілген. 12 жолдан тұратын, «Не жазып ем сол ғұрлы?» деген жолмен аяқталатын алғашқы бөлігі барлық жинақтарда бірдей. «Оқымаймын молдадан», – деп басталатын екінші бөлігінің екінші жолы 1946 жылғы жинақта «Елі шығып қамдаған» болса, 1955 жылғы жинақтан бастап «Не оқытпақшы ол маған?» деп берілген. 1946 жылғы жинақтағы «Жем аңдыған дорбадан» тіркесі кейінгі жинақтарда «Жем дәметкен дорбадан» деп берілген. Осындай аздаған стильдік өзгешеліктері болмаса, өлеңнің негізгі мазмұны бірдей. 1946 жылғы жинақты дайындауға ерекше мән беріліп, ақынның өлеңдерін жазып алуға тағайындалған топ (Ғ.Орманов, Т.Жароков, Қ.Сатыбалдин, Қ.Тоғызақов, Ә.Тәжібаев, т.б. жинақты дайындауға ғылыми жетекшілік жасаған Е.Ысмайылов, Жамбылдың шығармашылық өмірбаянын жазған С.Бегалин) жазып алған өлеңдерін Жамбылға тыңдатып барып, жинаққа дайындап, жауапты жұмыстар атқарған. Осы себепті кейінгі жылдары шыққан жинақтарға 1946 жылғы жинақ негіз болған. Жинақ түсініктері де сол уақыт үшін жоғары ғылыми деңгейде жазылған. Өлеңді жазып алған Ғ.Ормановтың айтуынша, бұл өлең 1860 жыл шамасында айтылған. Өлең айтылған кезде Шапырашты Екей руы қазіргі Қарасай ауданының жерінде Қаскелең, Шамалған маңындағы Жая жайлауында тұрса керек. Сол жерде Жапа баласы Жамбылды ауыл молдасына оқуға берген.

Бала Жамбыл молданың қатал тәртібіне шыдамай, қашып кеткен. Әкесі молдаға қайта апармақ болғанда Жамбылдың айтқан өлеңін әдеби хатшының жазып алуына олардың Жамбылмен әңгімелескенде ақын өміріндегі негізгі кезеңдік, өмірлік эпизодтарды арнайы сұрағандары себеп болуы керек. Әйтпесе Жамбылдың ұзақ өмірінде әр жерде, әр жағдайларда айтылған мыңдаған өлеңдерінің уақыт қабаттарында қалғаны анық.
«Бұл жинаққа өлеңді 1982 жылы шыққан 2 томдықтың 1-томында Жамбыл Жабаев мұражайындағы қолжазба бойынша берген нұсқасын алып отырмыз» деп 2014 жылғы 4 томдықтың 1-томындағы түсінікте жазылған.
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының
қолжазба қорындағы 160-бумадағы кирилл әрпімен машинкада терілген нұсқасында өлеңнің: «Қозғалтпайды жонымды» деген үшінші жолы «Қозғалтпайды жон жағым» деп берілген. Мұндағы «жонымды» және «жон жағым» деген сөз тіркесі өлеңнің негізгі мағынасына ешбір нұқсан келтіріп тұрған жоқ.
Сондықтан 2014 жылғы жинақтағы жарияланымына өзгеріс
жасамадық. Ал Жамбыл мұражай қорындағы латын әрпіндегі («Оригиналы стихов и поэм») деп аталатын бумада өлең екіге бөлініп:
«Оқымаймын молдадан,
Не оқытпақшы ол маған?
Бала келсе сабаққа,
Жем дәметкен дорбадан.
Ақ сәлдесін төңкеріп,
Көзін жұмып теңселіп,
Күн ұзынға боздаған,
Оқығанша мен одан,
Домбыраны қолға алам,
Өлең кірген түсіне
Жөргегінде мен болам.
Қинама, әке, қинама,
Болмас енді зорлаған», – дейтін жолдары «Молда» деген атпен өз алдына бөлек өлең болып берілген. Өлеңнің: «Жаңа өлең айта бастаған шағым еді, әкемнің оқы деп молдаға ұстап бергені есімде. Жая жайлауында едік. Молдаға бардым, босағасын аттағанымда-ақ бір тар қапасқа кіргендей болдым. Енді шықсам дүниенің түгіне қарамай, беталды лағып кеткім келді…
Сабақтан шығысымен қалың қарағайға зеңіп жоғалдым.
Бірақ іздеп тауып алысты. Әкем зорлайын деді оқуға. Сонда былай дегенім есімде бар (деп қос нүкте қойылып, аталған өлең жолдары берілген). Оның соңына: «Содан былай әкем де үндеген жоқ» дейтін Жамбылдың кіріспе сөзі бар. 2014 жылғы жинақтағы түсінікте өлеңнің екіге бөлініп берілгені жазылған, ондағы стильдік өзгешеліктер де мысалдармен көрсетілген, бірақ Жамбылдың осы кіріспе сөзі өзге жинақтарына енбеген.
Бұл жинаққа өлең 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Әкеме» – Әкесі Жапаға айтқан өлеңі. Жапа Ыстыбайұлы
жас кезінде қарулы ер жігіт болып, жортуылға, барымтаға жүрген көрінеді. Ауқаттылардың Жапаны барымташы ретінде ұстағаны жайлы деректер бар. П.Кузнецовтың «Джамбул внук Ыстыбая» атты романында Жапа 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі басшыларының бірі Бекболат Әшекеевтің аталары ұстаған жортуылшы жігіттерінің қатарында суреттеледі. Қамшыгер деген даңқы көпке белгілі болған. Жапа Жамбылдың өзіндей мықты жігіт болуын, жортуыл жолына түсуін қалап, ұлының қолына домбыра алып, ақындық жолға түсуін қолдамаған. Бала Жамбыл «Әкеме» өлеңін әкесінің осындай бір талабынан кейін шығарған.
Өлең бірінші рет 1946 жылы шыққан жинаққа беріліп, кейінгі негізгі жинақтарының бәріне кірген. 1946 жылғы жинақта он
жолы екі шумақ етіп берілсе, 1996, 2010 жылғы жинақтарда әр шумақ жеке өлең ретінде жарияланған.
1946 жылғы жинақта «Ойым жоқ шұрқан салатын» деп берілген жолдағы «шұрқан» сөзін 1955, 1957 жылғы жинақтарда «бүлік» сөзімен ауыстырған. Одан кейінгі жинақтарда алғашқы қалпымен берілді. 1946 жылғы жинақта өлеңнің алғашқы «Сөртінің ұрлап қара атын» деп келетін жолындағы «Сөртінің» деген сөзді 1982 жылы шыққан жинақта «Сорлының» деп өзгерткен. Осы жинақта «Әкеме» өлеңіне берілген түсінікте С.Бегалиннің Жамбылдың көзі тірісінде жинаған өмірбаяндық материалында «Сөртінің» деген сөздің орнында «Сорлының» деген сөздің тұрғанына сілтеме жасайды. Жамбыл шығармаларын жариялау барысындағы негізгі еңбек – ақынның 100 жылдық мерейтойына орай шыққан 1 томдық толық жинағы. Қазақстан біріккен мемлекет баспасынан шыққан, Қазақ ССР Ғылым академиясы дайындаған жинаққа үлкен көңіл бөлініп, әдебиетші ғалымдардың, ақынның әдеби хатшыларының үлкен тобы жұмылдырылған. Жинақтың ғылыми түсініктерін Жамбыл шығармашылығының білгірі Е.Ысмайылов пен Қ.Тұрғанбаев жазған.
1946 жылғы жинақтағы «Әкеме» өлеңіне берілген түсінікте:
«Жамбыл 15-16 жасынан домбыра тартып, өлең айтуға құмар
болған. «Өлеңнен басқаға көңілім соқпай, басым ауған жаққа
кетіп қалушы едім», – дейді Жамбыл. Той-жиындарда ақындардың думанын көріп, Жамбыл соған еліктеген. Кейбір жиында ән салып, Сүйінбайға сынатқан. Сүйінбай ақын болады екенсің деп баға берген. Бұл өлеңнің жазылуы туралы Ғали былай дейді:
– Жамбыл ақындарға ілесіп, бір ай ел аралап кеткен екен. 19
жасар Жамбыл ел аралап көпті көріп, қайта оралғанда, әкесі
ұрсып:
– «Сенің жолың бұл емес еді, Үйсін-Найман арасында жүрген менің жолымды ұстауың керек еді» – деген. Сонда Жамбыл
әкесіне осы өлеңмен жолының басқаша екенін айтып, батасын сұраған. Баласынан жеңілген әке:
– Ендеше жолың болсын! – деп батасын берген.
Мұнда Жамбылдың өз әкесі – Жапаны жеңу мәнісі: әкесінің Сөрті батырдың қара атын олжа қып алуын айтқаны. Сөрті
Найманда Қаптағай ішінде Көлдей деген елдің батыры. Көлдей, бөлек Шоқай (Калек-Шолақ батыр) Жапаның нағашысы екен.
Жапа, Ғалидың айтуынша, бір жортуылда Матай ішінде Қайнар Қаражомарт деген досында жатып, Сөртінің Найманға мәлім  «Қара киік» деген атын олжалап әкеткен. Соның кесірінен Қаптағай мен Шапырашты соғысып, бұл жақтан Қашкенің үлкен баласы – Сұраншы, Саурықтың ағасы (Саурықтың әкесі) Стамбек өліп, ол жақтан Рүстем төренің алдауымен Естемес батыр бастатқан тоғыз батыр өліп, ақыры екі ел егер болып зорға тынған. Жамбыл бұл өлеңінде әкесіне соны аңғартқан көрінеді.
Өлеңді Жамбылдың өз айтуынан жазып алған Ғали. Жинаққа
бірінші рет кіріп отыр», – деп нақты мәліметтер берілген. Бұл
оқиға туралы кейінгі кезде тарихшылар да жазды.
Жамбылдың біраз сюжеттік белгілері бар өлеңдерінің
(«Кәдірбайдың төбеті», «Зілді бұйрық», т.б.) бұрын көлемді
жыр деңгейінде айтылғаны туралы деректер бар. «Әкеме» өлеңін де Жамбыл жастау кезінде көлемді жыр түрінде айтса керек.
Өлеңнің әр жылғы жарияланымдарына текстологиялық салыстырулар жүргізілді. ӘӨИ 160-бумадағы кирилл әрпімен машинкада терілген нұсқада «Жапанда жалғыз қалдырып» деген өлеңнің үшінші жолы «Жапанда жаяу қалдырып» деп берілген.
Бұл жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Тәйті мен Шыбыл шалға» – Бұл өлеңнің бір шумағы (Мекеге біреу барса, Шыбыл барсын… Ақыретке барғанда шырылдарсың) алғаш 1955 жылғы жинақта беріліп, 1957 жылғы жинақта қайталанды. 1982, 1996 жылғы жинақтарда «Тәйті мен Шыбыл шалға» атауымен Жамбыл музейінен алынған ақынның ауылдасы Омардың айтуынан жазып алынған нұсқа бойынша берілді. Алғашқы нұсқа (шумақ) Үмбеталы Кәрібаевтан жазып алынған.
Жамбылдың әкесінің інісі Тәйті Мекеге барып, қажы болып
қайтпақ сапарында қаза болады. Жиналған халық қалай естіртудің есебін таппай абыржып отырғанда, Жамбыл келіп, өзі естіртеді.
Мекеге барған жерде өлген Тәйтінің киіміне, ақшасына
Шыбыл руының қажысы Сауырбай деген ие болады.
Сауырбай алғашында «Тәйтінің дүниесін мен алғаным жоқ»
деп танады, бірақ Мекеге бірге барған сапарлас адамдары куә болып, алғандарын қайтарып береді. Осы орайда «Қажымызды ұры атандырды» деп, Шыбылдар жағы қызынып, көп сөз болады.
Жамбыл болса «қажы болып қайттық» деген Сауырбайдың
мінезін ажуалап, өлең шығарады. Бұл өлеңді 2010 жылы шыққан жинақта «Тәйтіге» және «Шыбыл шалға» деп екі шығарма ретінде берген.
Бұл жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Сарыбайға» – Өлең 1946, 1957, 1982, 1996, 2010 жылғы жинақтарда берілген. Жамбылдың айтуынан Ғали Орманов жазып алған. Ақынның өзіне оқып бергенде: «Бұрын ұзақ айтушы едім, қазір көп жерін ұмытып қалыппын», – деген.
Сарыбай Айдосұлы (1821-1890) бұрынғы Жетісу облысы,
Верный уезі, Ұзынағаш болысы 1-ауылда туған. Жамбылдың
ағайыны, Шапырашты Екей руы Ізбасар атасынан. Бейіті
Ұзынағаштан Жамбыл ауылына (мұражайына) баратын жолдың бойында. ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында барымта, кісі өлімі себептерінен айыпты болып, айыбын өтей алмаған Екей руының аталары бытыраған кезде Сарыбайдың әкелері Іленің оң жағына өтіп кетеді. Алғашқы орыс переселендерімен араласқан алғыр бала Сарыбай орысша тіл үйренеді. Орыстың отаршыл әкімшілігі Іленің сол жақ бетіне (Зайлисский край) өткенде, Сарыбайды тілмаш, жолбасшы етіп алады. Орыс әскерімен бірге 1860 жылдарға дейін Қазақстанның оңтүстік бөлігін билеп, аса қатыгез, халықтың намысын таптайтын мағынасыз саясат жүргізген Қоқан хандығына қарсы соғыстарға қатысады.
Кейін орыс әкімшілігі арқылы Екей руының байырғы жерлерін қайтарып алып, Шымкент пен Талдықорған арасында, Балқаш көліне дейін бытырап кеткен руластарын жинап орналастырған.
Осы кезде жер дауы сияқты қиын мәселелерді шешуде үлкен
табандылық көрсетеді. Ақылды, ұстамды саясат жүргізіп, үлкен беделге ие болады. Верный уезіндегі үлкен жиындарға қатысып, жер дауы, құн дауы, мал дауы, т.б. мәселелерді шешуде ақылдылығымен, әділдігімен көзге түсіп, сол кездегі баспасөз беттерінде жақсы жақтары сипатталған материалдар шыққан.

1867 жылы патшаның «Дала облыстарын басқару туралы Уақытша ережесі» жарияланды. 1868 жылы 28 февральда «…Уақытша ереженің» жергілікті жерде жүзеге асу барысын тексерен комиссиясының қорытындысында Сарыбай туралы «…ақылды және ісіне берік, шығу тегі – төменгі саты», – дейді. (Қазақ ССР Мемлекеттік Орталық архив, ф.44, оп.1, д. 28659, 331-бет).
Жамбылдың Сарыбайға арналған өлеңі 1865 жылдар шамасында айтылған. Жамбылдан жазып алған – Ғали Орманов.
Өлең бұл кітапқа 2014 жылғы толық жинағы бойынша
берілді.
«Айрылдым арманменен…» – Жамбылдың Бұрым деген
сүйген қызына арнап айтқан өлеңі. Алғаш ақынның 1982 жылғы жинағына Жамбыл мұражайынан алып берілген.
Айқым руындағы Қыдырма деген кісінің көрікті қызы Бұрым
мен Жамбыл айтысады. Ақылына көркі сай Бұрымды Жамбыл қатты ұнатады. Бұрым да Жамбылдың ақындық өнеріне бас иеді.
Бұрым Шыбыл руындағы бір бай адамның баласына айттырылып қойғандығын өлеңмен жұмбақтап жеткізеді. Егер Жамбыл алып қашса, қарсы емес екенін астарлап айтады.
Жамбыл Бұрымды алып қашуға бел байлағанымен, ондай
әрекеттің реті келмейді. Ел жайлаудан күзеуге көшіп келе жатқанда, Жамбыл Бұрымды алып қашып, бірден өз үйіне әкелмей, Сарыбай бидің інісі Саржанның үйіне түсіреді.
Қыздың төркіні оны кім алып қашқанын сезіп: «Бұрымды
алып қашқан Жамбыл көрінеді, қайдан тапса да тапсын», – деп әкесі Жапаға сөз салады.
Араға Жапаның інісі Тәйті жүреді. Сарыбайға «төрелік
айт, Жамбыл бізді тыңдамас» деп өтініш білдіреді. Сарыбай
Жамбылды шақыртып алып, осы сөздің шындығын сұрайды.
Жамбыл мойындайды.
Сарыбай қиын мәселені шеше алмай қиналып, екі жақтың
да көңілін қимай барып: «Жамбыл шырағым, Бұрымның қайын жұрты қатал, Екей жаңадан ел болып келе жатыр еді, тағы да бүлінеді, тілімді алсаң, Бұрымды төркініне қайтар!» – дейді.
Жамбыл аға сөзін аттап кете алмайды, көнеді.
Қызды алып қашқан Екей руының айыбы деп, Шыбылдар
қызды үш тоғыз айыппен қайтарып алады. «Сарыбайдың абыройынан аса алмадым, алғашқы арманым Бұрымнан осылай айрылдым», – деп Жамбыл қатты қапаланған.
Өлең бірінші рет 1982 жылғы жинақта жарияланғаннан кейін
1996, 2010 жылғы жинақтарға Жамбыл мұражайындағы қолжазба бойынша толықтырып, «Бұрымға» деген атаумен берілген.
Бұл жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Байұзақ молдаға» – Өлең алғаш 1946 жылы «Әдебиет және
искусство» журналында жарияланған. Кейін 1982 жылғы жинақта берілді. Сарыбай Айдосұлының ауылда ұстаған молдасы ұрлық істеп, ұсталып қалады. Осы оқиғаға қатысты айтылған бір шумақ экспромт өлеңде дінді даттау, идеялық сипат жоқ.
Оқиғаны қысқа, нақты баяндаған реалистік сөз.
Бұл жинаққа 2014 жылғы басылым бойынша берілді.
«Кәмшат қыз» – Алғаш 1946 жылғы жинақта берілген.
Содан кейін Жамбылдың негізгі жинақтарының бәріне кірді.
Өлеңнің «Кермиық Кәмшат қыздың көрдік көркін» деген жолы 1982 жылғы жинақта ғана «…көрдім көркін» болып берілген.
Өлең атауы 1946 жылғы жинақта «Кемшат қыз», 2010 жылғы
жинақта «Камшат қыз» деп берілген. Бұл жинаққа «Кәмшат
қыз» нұсқасын алдық. 1996, 2010 жылғы жинақтарда өлең тұтас шығарма ретінде берілген. Басқа жинақтарда қара өлең түріндегі алғашқы жартысы мен жеті буынды екінші бөлігі жұлдызшалармен бөлінген.
1982 жылғы басылымға Жамбыл мұражайындағы қолжазба
бойынша аздаған текстологиялық өзгерістер жасалған. Өлеңнің ЖМҚ-дағы нұсқасында: «Көкірек елінде Керім дегеннің Кәмшат дейтін сұлу қызы бар екен. Ақын екен өзі. Ел кезіп жүріп бір кезім келеді сол үйге. Білмеймін, қорашсынды ма мені, әйтеуір онша бойына тоғытыңқырамады қыз. Алайда бірдеңе деп кетейін деген оймен, таңертең аттанарымда бір-екі ауыз өлең айттым» деген ақынның кіріспе сөзі бар. Өлеңнен мынадай өзгертулер кездесті: «Шаң жұқпас» – «шаң қонбас» (ЖМҚ), «Ажары бет пен жанның (ӘӨИ 160 бумада «іштің») бірдей емес» (ме екен? ЖМҚ. («Оригиналы стихов и поэм»). «Сан жерде шаршы төске самғап едім» деген жол ӘӨИ 160-буамадағы кирилл әрпімен машинкада терілген нұсқада: «Шалдықпай шаршы төске самғап едім» // «Жұртшыдай жұрт торымай, алысқа ұшып» ӘӨИ 160-буамадағы нұсқада: «Құмайдай құрт аңдымай, қиянға ұшып» // «Сол ғана жүрегіме берген жылу» ӘӨИ 160-буамадағы кирилл әрпімен машинкада терілген нұсқада: «тұлабойға» // «Оңбай ма бетке біткен («арудағы» ӘӨИ 160-бумада) әдемі түр?!» – деп берілген.
Жамбыл 29-30 жас шамасында Шудың бойындағы Күнту руының ауқатты адамы Керім дегеннің Кәмшат деген сұлу қызын көреді. Қыз Жамбылды менсінбейді. Қыз бойынан мін таба алмаған Жамбыл қыздың болашақ күйеуінің «…қарау, тарыншақ» екенін айтады. Осындай жерлерде айтылатын өлеңдердің ішінде бұл өлең ұстамды сипатымен ерекшеленеді. Өлеңді Жамбылдың айтуынан жазып алған – Ғали Орманов.
Бұл жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Сыртың бір сұлу жан екен» деп басталатын өлең «Кәмшат қызға» айтқанының жалғасы.
«Сараң бай мен жомарт кедей» – Өлең алғаш 1971 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан Жамбыл Жабаевтың таңдамалы шығармалар жинағында жарияланған. Кейін негізгі жинақтарының бәріне енген. 1982, 1996 жылғы жинақтарда соңғы бір шумағы жұлдызшалармен бөлініп, бір атаумен берілген. 2010 жылғы жинақта соңғы шумақ «Бай жалтаң» деген атаумен жеке берілген.
Бұл жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Өлеңші Омарға» – Өлең алғаш Жамбыл мұражайының қолжазба қорынан алынып, 1982 жылғы жинаққа берілген. Омар деген өлеңші ақын бір жиында Жамбылмен айтысуға ниеттенеді. Өлең – айтыс тууы мүмкін ситуациялардың айтысқа ұласпау себептерінің бір мысалы ретінде құнды материал.

«Жаныс ақынға» – Өлең алғаш 1946 жылғы жинаққа беріліп, кейін негізгі жинақтарының бәріне кірді. Жамбылдың бұл өлеңі шамамен жиырма жасында айтылған сияқты. Жамбыл алғаш өлең айта бастаған кезінде Жаныс ақын кездесіп, Жамбылмен айтыспақшы болады. Жамбыл сұрастырып қараса, Жаныс Шыбылдан шыққан Шықай ақынды жеңген екен. Жамбыл Ғалиға өлеңді жаздырып отырып: «Жаныс ақынның жағын аштырмай баурап жібергім келіп, осы өлеңді қоя бердім», – депті.
Жаныс ақын қайырып өлең айта алмапты. Бұл өлең – айтыстық ситуацияның өрбімей қалуының тағы бір мысалы. Өлеңді жазып алған – Ғали Орманов.
Өлең бұл жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Жылқышы» – Жамбылдың бұл өлеңі алғаш 1946 жылғы жинақта шығып, кейінгі негізгі басылымдарының бәріне кірді.
Дәл, үнемді стильмен жазылған реалистік сипаттағы өлең. 1870 жылдары қыстыгүні тау бөктеріндегі елдің жылқысы, қойы төмен құмға кетеді. Жамбыл да жасында кей жылы жылқы баққан екен. Екей ішінде жылқышы орыс баласы бір күні Жамбылға жолығыпты.
– Менің алғалы жүрген қалыңдығым бар еді, сол келмедің деп өкпелеп сәлем айтыпты. Соған бір ауыз өлең үйретіп бер, сәлем айтып жіберейін, – депті.
Жылқышыға Жамбыл сонда осы өлеңді шығарып берген.
Өлеңді әдеби хатшысы Ғали Орманов Жамбылдың өз аузынан жазып алған. 1946 жылғы жинақтағы түсініктегі «жылқышы орыс баласы» дегендегі орыс баласы – Екей руының бір атасы.
«Пұшықтың ұрыға айтқаны» – Өлең алғаш 1946 жылғы жинақта беріліп, кейінгі жинақтарға сол нұсқа бойынша кірген.
Өлең уытты сөздің әсерінің айқын бір мысалы. Жамбыл өлеңді Ғалиға жаздырып отырып: «Осы өлеңді шығарғанда жиырма бес жасымда едім, Жиембек деген пұшық Суықтөбе қайқаңында келе жатса, елсіз жерде екі ұры кез болып, астындағы көк байталын аударып әкетіпті», – деген. Жиембек жаяу келе жатқанда Суықтөбенің бауырында Жамбыл жолыққан.

Осы өлеңді жазып алған Ғали Ормановтың айтуынша:
– Байталыңды тауып берейін, алған адамдардың белгісін білесің бе? – дейді Жамбыл.
– Белгісі есімде жоқ; әйтеуір бірінің аты Манас, бірінің аты Сырым екен, – дейді Жиембек.
– Сол да тәубаға жарайды, – деп Жамбыл осы өлеңді пұшыққа үйретіп береді, өзі де жүрген жерінде осы өлеңді айтады.
Ақыры Қасқараудың жұртқа мәлім ұрылары байталды сіңіре алмай, айыбымен Жиембекке қайтарып береді.
Бұл жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Кетіпті ғой басың ауып» – Өлеңді ел аузынан жазып алған Сапарғали Бегалин. Бірінші рет 1946 жылы «Әдебиет және искусство» журналының алтыншы санында жарияланған. 1982 жылғы жинаққа сол нұсқа бойынша берілген. Өлеңде өмірде болған, ел арасында ауызша әңгіме түрінде сақталған оқиға айтылады. Бірде Есқожа елінің болысы Құдайбергеннің үйіне Жамбыл келеді. Сөз арасында Құдайберген Жамбылды кемітпек болып:
– Бір жынды Екеймен жарысамын деп, атым өліп қалды, –
дейді.
Құдайберген Ұзынағаш базарынан Қарақыстаққа қайтып келе жатқанда Екей елінің Таңат деген бозбала жігіті болыстың қасынан шауып өтеді.
– Екейден атым қалса, атым Құдайберген болмасын! – деп бұл да тұра шауыпты. Содан екеуі ерегесіп, ауылға жеткенше жарысыпты. Келісімен болыстың аты қызылмай болып, дөңгеленіп өліпті.
Болыстың осы қылығын естіген Жамбыл ыза болып, келемеждеп өлең шығарған.
Бұл жинаққа өлең 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Әзіл» – Өлең 1946 жылы «Әдебиет және искусство» журналының алтыншы санында жарияланған. 1982 жылғы жинаққа сол нұсқа берілген.
Бірде түйе қарап жүріп, Жамбыл бейтаныс біреудің үйіне қонады. Келген қонақтың кім екендігін білмегендіктен, үй иелері Жамбылды әншейін біреу шығар деп жөнді ықылас-пейіл көрсетпейді. Өлең тамаққа бата жасалғанда айтылған. Көшпелі тұрмыста кездесіп тұратын қазақы мінездің, өкпенің бір мысалын реалистік сипатта көрсеткен.
«Сараң келінге» – Өлең алғаш рет 1946 жылы «Әдебиет және искусство» журналының алтыншы санында жарияланған.
Ақынның 1982 жылғы жинағына сол нұсқа бойынша берілген.
Өлеңді Бұйдалы руындағы Аба байдың баласы Естіместің сараң әйелінің қылығына орай айтқан.
Бұл жинаққа өлең 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Кесірлі қатынға» – Жамбылдың көлемі шағын болғанмен, мазмұнды, әлеуметтік сипаты мол, аз штрихты портреттері бар өлеңі туралы 1982 жылғы жинақтағы түсінікте: «Өлең 1946 жылы «Әдебиет және искусство» журналының алтыншы санында жарияланған, өлеңді баспаға ұсынған Сапарғали Бегалин. Түпнұсқа сол журналдан алынған.
Бір жылы қыста жұт, жазда індет болады. Елдің күйі төмендеп тұрғанда, Жамбыл Алматының күншығысындағы (Талғар ауданы, Қызылту селосы) Саймасай болыстың ауылына барады.
Алты қанат ақ үйдің тұсына келіп:
– Мынау тұрған ақ үй кімдікі? – деп жөн сұрайды Жамбыл есіктің алдында жүрген қызыл күрең семіз әйелден.
– Қызыл болыстыкі, – деп жақтырмай жауап береді әлгі әйел.
Әйелдің «Қызыл болыс» дегені Саймасай болыс еді.
Жамбыл болыстың үйінде қонақ болады, «ақын келіпті, өлең тыңдаймыз» деушілердің арасында омыраулап отырған әлгі қызыл-күрең әйелді көзі шалып қалған ақын сөзді бірден әзілден бастайды. Саймасайдың ағасы Алмасай дегеннің әлгі әйелі ел ортасында қатты қысылып, ақыннан кешірім сұрапты», – деп жазған. Өлеңде аты аталған Саймасай – М.Әуезовтің «Қилы заман» повесінің прототипі. Қосай шешен де өмірде болған, дерегі бар кейіпкер.
Өлең мәтіні жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Ел едің құт дарыған…» – Өлең алғаш 1946 жылғы жинақта шыққан. Жамбылдың айтуынан жазып алған Ғали Орманов.
Жамбыл 30-дар ішінде, Шу бойынан шығып Балқаш бойына барып, Есім-Малай деген Ыстының бір руы ішінде болады. Бір ай жүріп ел аралаған. Қайтарында елмен «Ел едің құт дарыған Есім-Малай» – деп басталатын өлеңмен қош айтысқан.
Есім-Малай туралы Жамбыл Ғали Ормановқа мынадай әңгіме айтыпты:
– Бір атадан үш ұл бопты. Малай бәйбішенің баласы екен де, Есім, Қожан тоқалдың баласы екен. Бірақ Қожан пысық боп, ағасы Есімді қой соңына салып қойыпты. Ақыры Қожанның қорлығына шыдамай, Есім Арғынға барып, сонда жүріп үйленіпті. Есім – кең пейіл, адал адам екен, соңынан Есімнің аты шығып, оған қулық қылған Қожан санатқа ілінбей қалыпты.
Өлең 1996, 2010 жылғы жинақтарда «Ағайын туған есен бол» деп аталған. Мәтіндерінде ешбір өзгеріс жоқ.
Бұл жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Қуғын» – Өлеңді Ғали Орманов жазып алған. Алғаш 1946 жылғы жинақта берілген. Осы нұсқа кейінгі жинақтарға кірді.
Жамбыл: «Осы өлеңді айтқанда отыз екі жаста едім», – депті әдеби хатшысы Ғали Ормановқа. Егін жинап жатқан кезде екі жылқы ұрлатып, қырғызға іздеп барған. «Кіші-кебін» деген жерде бір бай қырғызға жолығып, осы өлеңді айтыпты. «Бәйке» деп тұрған Жамбылдың сөзін жыға алмай, жылқының ішінен екі саяқты тауып беріпті.
Өлеңдегі «Бәйке» адам аты емес. Қырғыз тілінде «аға» деген мағынада қолданылады.
Бұл жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Шәбденге» – Өлең алғаш 1946 жылғы жинақта жарияланды. Осы нұсқа кейінгі жинақтарға да берілді. Жантайұлы Шәбден – ХІХ ғасырда өмір сүрген қырғыздардың шоң манабы.
Халыққа беделді болған, кей тұста қырғыз-қазаққа атағын шығару үшін «жомарттық» әдісті де пайдаланған. Ресей әкімшілігі полковник атағын беріп, қырғыздарды басқаруға пайдаланған.
Жамбыл, қазақтың басқа да ақындары Шәбденге барып, өнерлерін көрсетіп, сый-сияпаттарын алып тұрған. Шәбден жайында баспасөз бетінде материалдар шыққан. Архивтерде көптеген деректер бар.

1879 жылы жұт болып, көктем кезінде Жамбыл ауылы қатты ашыққан. Сонда Жамбыл қырғыз елін аралап, өлең айтып, сауын жиған. «Үлкен-кебінде» отырған Шәбден ауылын іздеп барып, өлең айтқан. Осы өлеңді жазып алған Ғали Ормановқа Жамбыл: «Алғашқы сәлемдескендегі өлеңім еді», – депті. Шәбден Жамбылға он сегіз жылқы айдатыпты. Бұл көмек ашыққан елге дер кезінде жетіп, жазға ілініп кетуіне сеп болған.
Өлең мәтіні жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Сырттанға» – Өлең алғаш рет 1946 жылғы жинақта жарық көрген. Жамбылдың негізгі жинақтарының ішінде 1955 жылғы үш томдық жинағына кірмей қалған. 1982 жылғы жинақта өлеңнің:
«Дәметемін жетімше,
Сендей білгір ағадан», – деген соңғы екі жолы берілмеген.
Жамбыл 1880 жылдары Верный қаласында (қазіргі Алматы) Найман руының біраз адамдарымен кездескен. Олардың ішінде аты әйгілі Маман бай, Тәнекенің Есімбегі, Құлшаннан Сырттан батыр болған. Соларға арнап, ақын осы өлеңді шығарған. Өзінің екі баласы Барлыбек пен Тұрлыбекті Верныйға оқуға берген Сырттанды бұл өлеңінде Жамбыл көтере айтады. Сырттан – кедей болған адам. Сондықтан байлар оған шет қақпайлық та жасаған. Жамбыл «екі балаң жетілсе, құтыларсың табадан», – деп оған емеурін білдірген.
Өлеңде айтылған Эренталь – елдің тыныштығын бұзып қаталдық көрсеткен Қапал уезінің бастығы.
Есімбек Эрентальды сабап, Верныйға айдалса да уездің бастығын жеңіп шығады. Сол үшін Жамбыл Есімбекті мақтап айтады. Есімбек – Біржан салмен айтысқан ақын Сараның жақын ағасы.
Жамбыл осы өлеңінде Маман балаларының саудагерлігін сынаған. Өлеңді жазып алған – Ғ.Орманов.
Бұл жинаққа 2014 жылғы кітап бойынша берілді.
«Төментіннен келесің…» – Өлең алғаш 1982 жылғы жинақта Жамбыл мұражайының қолжазба қорындағы мәтін бойынша жарияланды. Өлеңде «Рахмет пұшықты…» дегеннен басқа ешкімнің аты аталмаған. 1982 жылғы жинақтағы өлеңге берілген түсінікте:
«Қазіргі Алматы облысы Жамбыл ауданының батыс жақ бөлігі – ол кезде Батыс Қастек болысы деп аталған, өлең сол болыстың старшыны мен елу басы Андасов Әбілқасым мен Сүлейменұлы деген екі атқамінердің ел ішіндегі лаңына қарсы айтылған. Олар ойдан шығарып, «қара шығын» деген алым-салықтың түрлерін көбейтіп, халық содан ығыр болған», – деген деректер бар.
«Сыздық сұлтанға» – Өлең алғаш Жамбылдың 1946 жылғы жинағында шыққан. Өлеңді жазып алған – Ғ.Орманов. Ал кейінгі 1955, 1957, 1982 жылдары шыққан жинақтарда берілмеген.
Мұның себебі – Кенесары Қасымов бастаған ұлт-азаттық күресіне кеңестік идеологияның теріс баға беруі. Сыздық (Садық, Сыдық, Саддык деп те аталатын жерлер кездеседі) әкесі Кенесары қайтыс болғанда, 10 жаста қалған. Есейгеннен кейін алғырлығымен, ержүрек батырлығымен, қолбасшылық қасиеттерімен ерекше көзге түседі. Үнемі Орта Азиядағы Ресейге қарсы ұлт-азаттық қозғалыстардың ішінде жүріп, өмірі жорықта өткен Сыздық әскери тактикалық өнердің, әскербасылық таланттың ерен үлгілерін көрсетумен болған. Жамбыл өлеңінде Сыздық Кенесарыұлы өмірінің бір кезеңі жайлы қысқаша баяндалған.
Өлең алғашқы жарияланымынан кейін 1996 жылға дейін қайта басылмаған. Ұлы Отан соғысы кезінде саябырсыған солақай идеологиялық саясат 50-жылдарда қайта өршіген. Ақынның 1955 жылы шыққан үш томдық толық жинағының бірінші томындағы алғы сөзде: «Ақынның өзі қайтыс болғаннан кейін шыққан 1946 жылғы жинағында жарияланған кейбір өлеңдер тарихи деректер мен архив материалдарына және Жамбылдың өз көзқарасына негізінен қайшы келеді. Жамбылдың өз шығармаларында халықтың қас жауы, қара басының қамын ойлаған қанішер Кенесары Қасымов туралы айтқан өлеңдері жоғарыда келтірілді. Кенесары Қасымовтың баласы Сыздық туралы Жамбыл мақтау өлең айтты деу тарихи шындықты бұрмалау», – деп жазылған. Әрине, бұл пікір – сол кездегі қатал идеологиялық талаптың әсері.

1946 жылғы жинақта «Сыздыққа» өлеңіне жазылған түсінікте: «1884 жылдар шамасында Сыздық Кенесарыұлы қырғызға келген. Қырғыздар үй тігіп, мал сойып, құрметпен қарсы алған.
Қырғыз, қазақтан Орман ауылына 17 ақын жиналған. Солардың ішінде Жамбыл да болған.
Қырғыз ағайындар басында әкесінің кегін жоқтайды деп Сыздықтан қымсынса да, соңынан райласып сөйлескен.
«Сонда Сыздықтың айтқаны мынау еді», – депті Жамбыл Ғалиға:
«Мен сендермен шабысқалы келгем жоқ, табысқалы келдім. Сен де туысқанымсың. Жан ашуы үстінде әкемді өлтірдің деп кінә қояр жайым жоқ, жалғыз-ақ тілегім: әкемнің сүйегін бер – аталарыма қосайын, алтын жүзігін бер – қолыма салайын, сары қасқа ерін бер – астыма мінейін, бұйымтайым осы-ақ еді», – дейді.
Қырғыз ағайындар Кенесарының алтын жүзігі мен сары қасқа ерін береді де, сүйегін тауып бере алмайды. «Он бір жыра» деген жерге көмілген екен, білетін адам өліп қапты деп жауап береді.
– Қап болмас! – деп отырды да Сыздық, сары қасқа ердің басын қанжармен қақ айырып шапты да, жіліншік-жіліншік алтындар алды. «Әкемді өлтіруін білсеңдер де алтынын алуды білмеген екенсіңдер. Уақасы жоқ, бұйырған нәсіп қой!» – деп қалтасына салды дейді.
Жамбыл Сыздыққа осы өлеңді сонда айтыпты. Сыздықпен кездескенін Жамбыл кейін үлкен ертегі қылып та айтқан.
Сыздық батырдың жалғыз көзді дәумен кездесіп, үңгірге қамалып, одан қалай құтылғаны жайлы ертегіні өте қызық етіп айтады».
1993 жылы шыққан «Хан Кене» кітабында, ақынның 1996, 2010, 2014 жылғы жинақтарында өлең «Сыздық сұлтанға» деген атауымен, ал 1946 жылғы жарияланымында «Сыздыққа» деген атпен берілген.
Бұл кітапқа 2014 жылғы жинақ бойынша беріліп отыр.